O książkach wchodzących w skład systemu literackiego nie decydują jedynie autorzy tekstów. Nie wystarczy tylko„chcieć” napisać tekst „literacki”, aby był traktowany w społeczeństwie jako taki. W systemie funkcjonują osoby i instytucje, którzy cieszą się szczególnym poważaniem (posiadają autorytet) i mają wpływ na to, co znajdzie się w zbiorze tekstów opatrzonym przydawką „literacki”, „dobry”, „wysoki” czy „kiczowaty”. Do grona tych aktorów należą m.in. akademicy–literaturoznawcy, wydawcy oraz krytycy literaccy – redaktorzy i recenzenci. Demonstrują oni swoje zdanie za pomocą mediów – czasopism, programów telewizyjnych i ogólnie – programów wydawniczych.

Krytyk literacki pełni rolę drogowskazu wśród całej produkcji literackiej. Proponuje swoje odczytanie tekstu, porównuje go do innych utworów i wartościuje. W ten sposób wpływa na czytelników recenzji przy wyborze lektury. Rola krytyki literackiej zmieniała się jednak na przestrzeni lat i funkcjonowała odmiennie, w zależności od społeczeństwa i systemu literackiego. Jeszcze kilka wieków temu krytyka była uprawiana jedynie w murach akademickich i skierowana do intelektualistów. Dopiero rozwój prasy i czasopism kulturalnych przyniósł krytyce literackiej rozgłos oraz pozwolił dotrzeć z postulatami do szerszego grona. Redakcje prasowe zdobyły autorytet w społeczeństwie, dzięki czemu mogą formułować interpretacje utworów, na które jest popyt.

Warto zastanowić się nad tym, na czym polega proces recenzowania. W najprostszym wypadku składa się z wyboru książki, jej lektury oraz stworzenia własnego tekstu oraz jego opublikowania. Co natomiast stanowi o wartości tekstu? Tutaj możliwości jest wiele i każdy recenzent stale konfrontuje swoje wyobrażenia literackie z recenzowanymi egzemplarzami.

Współcześnie znaczny wpływ na gusty czytelników ma także kategoria bestsellera. Jaki jest jednak związek pomiędzy liczbą sprzedanych egzemplarzy oraz jakością publikacji? Zakładając, że główną wartością książki jest jej treść, to jakość publikacji weryfikuje się przede wszystkim po jej zakupie. Wyklucza się tym samym możliwość podjęcia racjonalnej decyzji na temat książki jeszcze przed jej skonsumowaniem. Stąd satysfakcja czytelnika wynika zapewne z innych przyczyn – po pozytywnej ocenie okładki, ceny, wydawnictwa oraz sympatii do autora. Może za tym także stać domniemanie, że jest to produkt dobry, ponieważ wiele ludzi go kupiło, ale nie wskazuje to bynajmniej na jakość samego tekstu.

Na rynku książki wykształcił się trend, według którego nowości wydawnicze funkcjonują w obiegu zaledwie kilka miesięcy. Jest to spowodowane z jednej strony preferencjami czytelników, a z drugiej masową produkcją literatury, co pokutuje przekonaniem, że dzisiaj więcej ludzi pisze książki, niż je czyta. Stąd potrzeba wśród czytelników, aby poradzić się i zasięgnąć rady „fachowców”, czyli krytyki literackiej (i tutaj wracamy do meritum artykułu – funkcji współczesnej krytyki i oceny jej stanu).

Przedmiotem analizy stanie się październikowy numer (3/2012) kwartalnika „Książki. Magazyn do czytania”, które wydaje Agora S.A. Na stronie internetowej spółki medialnej zainteresowany dowiaduje się o wartościach i zasadach firmy: Wobec naszych czytelników chcemy utrzymać niezależność, ponieważ niezależna prasa jest niezbędnym składnikiem życia publicznego i komunikacji między rządzącymi a rządzonymi¹. Koncern szczyci się także profesjonalizmem dziennikarskim oraz uczciwością. Jednocześnie stara się wyjść naprzeciw całemu otoczeniu – klientom swoich produktów i kontrahentom biznesowym. Stąd opinia: Gazeta Wyborcza jest najchętniej kupowaną i czytaną opiniotwórczą gazetą w Polsce i najpopularniejszym tytułem codziennym wśród reklamodawców². „Książki. Magazyn do czytania” wykorzystuje potencjał intelektualny redakcji „Gazety Wyborczej” i jest skierowany do miłośników literatury i wszystkich, którzy chcą wiedzieć, co się czyta³. Brzmi to znakomicie. Należy nadmienić, że wszystkie recenzje w kwartalniku są sygnowane nazwiskiem recenzenta. Co jest w takim razie treścią opisywanego czasopisma?

W październikowym numerze pojawia się w sumie około dwustu książek, w tym około sto dwadzieścia widnieje na reklamach, a osiemdziesięciu poświęcony jest tekst o charakterze recenzyjnym. Wśród tych kilkudziesięciu znajdziemy przegląd pięćdziesięciu „książek, które czyta świat”, czyli publikacji popularnych za granicą, przy czym nie podawani są ich wydawcy.

Pozostały nam jeszcze: pięć obszernych recenzji, które dotyczą obcojęzycznych książek z sygnaturą oficyny wydawniczej oraz dwadzieścia jeden recenzji polskich książek z nazwą wydawcy, a wśród nich przy nie więcej niż DZIESIĘCIU nie można stwierdzić widocznej relacji reklama–recenzja. Jak w takim razie wygląda związek wydawnictwo–redakcja czasopisma?

Całą piątą stronę uświetnia reklama książek wydawnictwa Rebis, m.in. Drogi powrotnej Ericha Marii Remarque’a, Morelowych konfitur Aleksandra Sołżenicyna oraz autobiografii Josepha Antona autorstwa Salmana Rushdiego. Temu ostatniemu pisarzowi oraz jego książce jest poświęcony wywiad na stronach 8–11.