„Czasy saskie” uchodzą za okres największego upadku dawnej Rzeczypospolitej, a obaj polscy Wettini – August II Mocny i August III Sas, tak przecież od siebie różni – zaliczeni zostali w poczet naszych najgorszych władców. O ile ocena samej epoki musi pozostać miażdżąca, państwo polsko-litewskie z liczącego się podmiotu międzynarodowej polityki i pogromcy Turków Osmańskich stało się bowiem „karczmą zajezdną dla obcych wojsk”, a sąsiedzi bezceremonialnie wtrącali się w jego wewnętrzne sprawy, o tyle obwinianie o ten stan rzeczy monarchów z Drezna jest raczej wyrazem złej woli.

Po pierwsze, August II Mocny (w Saksonii panował jako Fryderyk August I Mocny) już otrzymał państwo w fatalnym stanie. Spustoszenia dokonane w siłach państwa i sposobie myślenia o nim przez ponad sto dwadzieścia lat szlacheckiej demokracji parlamentarnej, słaba władza królewska i zniszczenia wojenne zaowocowały ogólną niewydolnością rozległego kraju. Błyskotliwe wiktorie Jana III Sobieskiego były raczej ostatnim wysiłkiem chorego, słoneczną jesienią, która nie mogła powstrzymać nadchodzącej zimy. Efektem geniuszu wodza, a nie siły kraju. Nieprzypadkowo zwycięski król ostrzegał zakochanych w demokracji Sarmatów: Jeszcze czterdzieści dni, a Niniwa zniszczoną zostanie.

Po drugie, dalszy upadek w jakim pogrążało się państwo, spada nieporównanie bardziej na sumienie parlamentu i szlacheckiej braci. August II Mocny robił bowiem w zasadzie wszystko, co tylko mógł. Co prawda triumfalne odzyskanie Podola w 1699 r. z tureckich rąk było zebraniem owoców zwycięstw króla Jana, ale na tym sukcesie Sas poprzestać nie zamierzał. Wielką wojnę północną wszczął wespół z carem Piotrem I Wielkim w imię przywrócenia Rzeczypospolitej utraconych ziem w Inflantach. Jeśli zamiast spodziewanych zysków przyniosła ona dotkliwe klęski, to tylko dlatego, że król nie był jasnowidzem. Nie mógł przecież wiedzieć, że niedoświadczony władca Szwecji Karol XII okaże się genialnym wodzem. Nie mógł też wiedzieć, że – dla równowagi – krewki młodzian nie będzie przestrzegał typowych dla monarchistycznej Europy zasad, depcząc oficjalną neutralność państwa polsko-litewskiego (a samodzielna akcja wojsk saskich w interesie Rzeczypospolitej miała być przecież wyrazem politycznego sprytu Wettina!) i fundując mu nowy „potop”. Nie mógł też król August wiedzieć, jak wielu polskich poddanych okaże się nielojalnymi i ochoczo pójdzie na współpracę ze zwycięskim Skandynawem, wybierając Rzeczpospolitą wasalną wobec Szwedów, Rzeczpospolitą i bez Inflant, i bez Sasa. Oczywiście dla wielu bardziej winny był w tej sytuacji monarcha-niejasnowidz niż własny instynkt kolaboranta. Szwedów szczęśliwie udało się pozbyć, ale za cenę nie tylko nowych zniszczeń, lecz również bezczelnej moskiewskiej „opieki”. Ale rzutki August II Mocny nigdy nie rezygnował. I w 1719 r. odniósł swój największy sukces: przymierze z Austrią i Hanowerem (będącym w unii z samym Imperium Brytyjskim) obaliło samozwańczy „protektorat” Piotra I Wielkiego nad Rzecząpospolitą i zmusiło moskiewskiego cesarza do wycofania swych wojsk. Tyle, że ów zbawienny sojusz... odrzucił w następnym roku polsko-litewski parlament, nie dopuszczając do ratyfikacji traktatu wiedeńskiego (!!!). A brać szlachecka – ówcześni „moskwoentuzjaści” – „pielgrzymować” będą do Piotra z zapewnieniami przyjaźni... Kto zatem powinien ponosić odpowiedzialność za degrengoladę „czasów saskich”? Twierdzenie o zgubnej roli Augusta II Mocnego na Rzeczpospolitą posiada więc wszelkie cechy zasady „zawinił kowal – powiesili Cygana”. Podobnie, wobec zdecydowanego oporu szlachty i jej wiecznego strachu przed absolutum dominium, nie udało się królowi Augustowi wzmocnić swojej pozycji za pomocą wojsk saskich. Nic dziwnego, iż Wettin pewnego dnia stwierdził, że gdyby wcześniej wiedział jaka jest w Rzeczypospolitej pozycja króla, a jaka hetmana, to raczej ubiegałby się o buławę niż koronę...

August III Sas (w Dreźnie znany jako Fryderyk August II) to już postać zupełnie innego kalibru. O ile pierwszego z polskich Wettinów bronią fakty, o tyle drugiego nie broni prawie nic. Młody Sas wydawał się zresztą całkowitym zaprzeczeniem ojca – hulaki i erotomana – także w życiu prywatnym, prowadził bowiem żywot przykładnego małżonka i domatora według wzorców nieomal mieszczańskich. Brakowało mu zresztą ojcowskiej energii i rzutkości nie tylko w życiu osobistym. Pozostawał człowiekiem nieruchawym i niezdolnym do żadnego większego przedsięwzięcia, człowiekiem o dość ograniczonych horyzontach. Tych cech ociężałego monarchy nie mogły zrekompensować takie przymioty, jak sumienność, przystępność i łaskawość. Z królewskiej dobroduszności Rzeczpospolita żadnego pożytku mieć nie mogła. August III Sas (1733-1763) przetoczył się przez trzydzieści lat polskiej historii nie robiąc nic ani dobrego, ani złego. Trzeba przyznać, że na tle charakteru obywatelskiej aktywności braci szlacheckiej król August swoim nieróbstwem wyróżniał się... pozytywnie. Tyle, że Rzeczypospolitej nie stać już było na nieszkodliwą w lepszych czasach bierność, toteż skądinąd niezwykle sympatyczny Sas słusznie zaliczony został do najgorszych polskich władców (o ile słowo „władca” pasuje w ogóle do nieautorytarnej, zatem niesuwerennej i do pewnego stopnia marionetkowej monarchii parlamentarnej). Tłumaczyć naszego drugiego z kolei Wettina mogą tylko doświadczenia energicznego ojca, który nic nie mógł zrobić dla Rzeczypospolitej wbrew Polakom i demokratycznej do szpiku kości społeczności szlacheckiej...

Mimo prześladującego Augusta II Mocnego pecha i bierności Augusta III Sasa, sąsiednie mocarstwa – za jakiś czas rozbiorowe – bardzo obawiały się połączenia pod jednym berłem zamożnej i sprawnie rządzonej Saksonii z wyniszczoną i niesterowną, ale rozległą i ludną Rzecząpospolitą.

Pierwsza ruszyła do boju pruska propaganda, która postanowiła już popsuć stosunki Augusta II Mocnego z polskimi poddanymi, tak jakby było jeszcze co psuć... Berlin rozpuścił wśród Sarmatów pogłoski, jakoby Wettin proponował mu rozbiór Rzeczypospolitej. W odniesieniu do władcy, który odzyskał Podole i nosił się z zamiarem rewindykacji terytorialnych w Inflantach, oszczerstwo to było wyjątkowo krzywdzące i tym samym nieco XX-to i XXI-wieczne... Ale Polacy uwierzyli Prusakom i zawrzeli świętym oburzeniem. Ciekawe, że może nie to samo pokolenie, ale to samo społeczeństwo kilkadziesiąt lat później zaakceptuje przez swoich parlamentarnych przedstawicieli I i II rozbiór (!!!). Być może w czasach pierwszego z Sasów – parafrazując klasyka – społeczeństwo jeszcze „nie dojrzało” do rozbiorów? A może po prostu uważało za uzurpację fakt, że projekt taki rzekomo miał wysuwać monarcha, ktoś permanentnie podejrzany o dążenie do autorytaryzmu (absolutum dominium), podczas gdy w 1772 i 1792 r. zachowane przecież będą demokratyczne procedury...

Ale zostawmy złośliwości. Ważne jest to, jak wiele energii włożył Berlin w rozbijanie polsko-saskiej unii. Rosja i Prusy ustaliły także, że po śmierci wyjątkowo mocarnego ponoć Sasa należy nie dopuścić do dalszego panowania Wettinów nad Wisłą. Co prawda Sankt Petersburg zrobi wkrótce wszystko, aby Fryderyk August II stał się Augustem III, lecz dopiero w sytuacji dla siebie przymusowej, gdy na tron polski powołany zostanie ponownie Stanisław I Leszczyński – sam z siebie nieudolny i niegroźny, niemniej jako teść króla Francji mogący liczyć na pomoc potężnego Ludwika XV „w razie czego”. Ale już w latach 1763-1764 Rosja zrobi dla odmiany wszystko, aby nie dopuścić do polskiej korony żadnego Wettina. I nie dopuści... Dziś na szczęście nie jesteśmy już tak naiwni jak nasi wierzący Prusakom sarmaccy przodkowie i doskonale wiemy, czym podszyte są troskliwe „rady” Moskwy, Berlina, Brukseli i Strasburga w polskich sprawach oraz „opinie” mediów rosyjskich i zachodnioeuropejskich. A może wciąż jeszcze jesteśmy Sarmatami?