ISSN: 1689-6688
poniedziałek, 06 grudnia 2010
ISSN: 1689-6688
poniedziałek, 06 grudnia 2010
Dzieciństwo upływa zwykle wśród fantastycznych światów, w których czary i magia to chleb powszedni. Towarzyszami przygód są wtedy dzielni rycerze walczący o sprawiedliwość, piękne księżniczki poszukujące ukochanych, biedni bohaterzy, którzy są gotowi poświęcić swe życie w słusznej sprawie czy też upersonifikowane zwierzęta o cudownych zdolnościach. A jak upływa dorosłość? Czy dawni towarzysze zabaw nadal zajmują ważne miejsce wśród codziennych spraw?
Dzieciom w rozwijaniu wyobraźni pomagają baśnie, których najstarszym przykładem (z literatury arabskiej) jest Księga tysiąca i jednej nocy, a w niej najsłynniejsze opowieści: Ali Baba i 40 rozbójników, Przygody Sindbada Żeglarza i Cudowna lampa Alladyna. Wśród europejskich baśni nie można nie wymienić takich utworów jak m.in.: Czerwony Kapturek, Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków, Śpiąca królewna, czy Kot w butach. Dzięki zgłębianiu wiedzy na temat baśniowych krain rozwija się wyobraźnia dziecka, która jest niezbędnym elementem szczęśliwego życia – bo cóż to za świat bez odrobiny fantazji i cudowności…?
A co stymuluje wyobraźnię dorosłych? Czy istnieje zbiór baśni skierowanych do trochę starszych czytelników? A może dorośli nie porzucają nigdy swych „przyjaciół z dzieciństwa” i systematycznie zagłębiają się w opowieściach spisanych przez Braci Grimm albo Andersena?
Niektórzy „baśniami dla dorosłych” nazywają literaturę fantasy – czy słusznie? Jakie są zależności między współczesną powieścią fantasy a baśnią?
Baśń charakteryzuje się m.in. nieskomplikowaną konstrukcją fabuły (zawsze dobro wygrywa ze złem, a bohaterowie są „biali albo czarni”), niedookreśleniem miejscowym i czasowym (słynne „Dawno, dawno temu, za siedmioma górami i za siedmioma rzekami…”), a także morałem kończącym każdą baśniową opowieść. W tradycyjnej powieści fantasy1 natomiast świat bohatera musi być dookreślony – często autor buduje własną, fantastyczną rzeczywistość, na którą w dużej mierze składają się elementy świata realnego (taki jest pratchettowski Świat Dysku, którego historię autor konsekwentnie pogłębia w kolejnych książkach). Konstrukcja powieści fantasy nie jest układem schematycznym, o którym można by powiedzieć, że jego elementy są zawsze białe lub czarne – tu zbój nie musi kojarzyć się ze złem, czego przykładem może być rozbójnik Łup-Cup z opowiadania Andrzeja Sapkowskiego Coś się kończy, coś się zaczyna, natomiast mag z dobrem – jak ma to miejsce w powieści Zakon Krańca Świata Mai Kossakowskiej.
Elementem łączącym oba gatunki jest magia, która dominuje nad realizmem. Kto z tej magii może korzystać i jaką pełni ona funkcję? Otóż magia w literaturze to temat niezwykle szeroki i głęboki, dlatego nie sposób zgłębić go do końca – można jednak postarać się choć trochę w nim zanurzyć. Magia pozwala dokonywać niesamowitych rzeczy, takich, które nie przychodzą na myśl nawet w najbardziej śmiałych wyobrażeniach. Niestety nie każdy dostępuje zaszczytu jakim jest możliwość posługiwania się nią – można by powiedzieć, że magiczną siłę otrzymują tylko „wybrańcy” (choć czasem jest to dziełem przypadku, jak np. na pratchettowskim Niewidzialnym Uniwersytecie). Nie zawsze potrafią ją jednak godnie wykorzystać – szczególnie charakterystyczni są negatywni bohaterowie, którzy napawają się potęgą, jaką niesie ze sobą posiadanie umiejętności magicznych (zwykle nieprzeciętnych). Czary są jednak domeną „tych dobrych”, którzy dzięki nim mogą m.in. podnosić komfort życia, leczyć albo w inny sposób pomagać potrzebującym (np. Gildia magów). Nie pozostawia jednak wątpliwości fakt, że każdy chce posiadać choć odrobinę magii, aby zmienić swój „przyziemny” świat (i nie jest tu tylko mowa o powieściowych bohaterach…).
Zarówno w utworach baśniowych jak i w utworach fantasy nie może zabraknąć również niesamowitych zjawisk, postaci i przedmiotów, takich jak: czarownice, elfy, krasnoludki, wróżki, siedmiomilowe buty, smoki i inne podobne stwory, szkoły magii czy nadnaturalne moce, dzięki którym otoczony niesamowitością czytelnik jest gotów rozpocząć kolejną niezwykłą przygodę.
O takich tekstach można powiedzieć, że leży im na celu przekazanie czytelnikowi pewnych prawd i wartości o życiu oraz otaczającym świecie (do czego wykorzystują alternatywną rzeczywistość). Jedne historie niosą prostsze przesłania, jak np. wieczne zwycięstwo dobra nad złem (np. Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków, Shrek), czy naturalne wynagradzanie uczciwości, prawości i odwagi (np. Kapłanka w bieli), inne poruszają nieco bardziej skomplikowane kwestie, jak np. tolerancja, życie w zgodzie z naturą, słuchanie głosu serca. Wszystkie jednak poszerzają horyzonty ludzkiej wyobraźni.
Zarówno baśń jak i utwór fantasy uczą i bawią, przenosząc czytelnika do zupełnie nowego świata – alternatywnej rzeczywistości, gdzie ma szansę spojrzeć na niektóre sprawy z innej perspektywy. Burzą świat realny i na jego podwalinach budują świat zastępczy, który niekoniecznie musi być inny od wcześniejszego – zmieniają się tu głównie losy bohatera.
Czy fantasy jest „baśnią dla dorosłych”? Raczej nie, bo czyż nie istnieją baśnie dla dorosłych (chociażby Dziewczynka z zapałkami) albo powieści fantasy dla dzieci (chociażby Opowieści z Narnii)? Oba gatunki przeplatają się ze sobą, a wiek czytelnika nie ma tu nic do rzeczy. Taka literatura po prostu świadomie wpływa na nieświadomego czytelnika.
Typy fantasy: low fantasy, dark fantasy, high fantasy, urban fantasy, space fantasy, heroic fantasy. Każdą z podgrup charakteryzuje odmienna atmosfera dominująca w powieści, sama treść natomiast niewiele je różni.
