ISSN: 1689-6688
poniedziałek, 19 maja 2014
ISSN: 1689-6688
poniedziałek, 19 maja 2014
Na początek małe wyjaśnienie. Poniższy tekst powstał jako dzieło maturalne na ustny egzamin z języka polskiego. Nie chciałem pisać o cierpieniu dzieci, miłości czy innych oklepanych, bardzo ogólnych tematach, które na podobnych egzaminach były wałkowane po sto, jak nie więcej razy. Dla mnie dużo ważniejsze są rzeczy związane z moją własną rodziną, dlatego też postanowiłem zgłębić etymologię imion i nazwisk osób do niej należących. Może wędrówka przez nią zachęci Was do poznania własnych korzeni językowych? Zapewniam, że jest to fascynująca przygoda, która zbyt szybko się nie kończy!
Słowo etymologia wywodzi się od greckich étymos, które oznacza tyle co „prawdziwy”, oraz logos, czyli „słowo, myśl”. W sensie konkretnym wyrażenie to jest jednak rozumiane jako wyraz lub rdzeń uważany za podstawę etymologiczną wyrazu czy też prawdziwe, pierwotne, podstawowe znaczenie tego wyrazu. Jest to także nazwa działu językoznawstwa, który skupia się tak na badaniu pochodzenia danego wyrazu, jak i na zmianie jego formy oraz znaczenia na przestrzeni czasu.
W swoich rozważaniach korzystam z dorobku poddziału tej nauki zajmującego się badaniem nazw osobowych, który zwany jest antroponimią. Jest ona częścią onomastyki skupiającej się na wszystkich nazwach własnych.
Imię to najpowszechniejszy sposób na nazwanie poszczególnego człowieka. Spotykamy je we wszystkich epokach i kulturach, gdzie nadawało i nadaje się je zazwyczaj tuż po urodzeniu. Główną rolą imienia jest ułatwienie identyfikacji danego człowieka, dlatego też raczej nie zmienia się go w trakcie całego swojego życia. Jest to oczywiście możliwe, ale zarazem bardzo trudne, jeśli chodzi o kwestie urzędowe. Pochodzenie współczesnych polskich imion jest bardzo zróżnicowane. Wpływ na to mają rozliczne kultury i narodowości, które oddziaływały na nasz kraj.
Nazwiska, czyli obowiązkowe nazwy osobowe, dziedziczne i niezmienne w swojej formie słowotwórczej, fonetycznej i graficznej, to z kolei w naszym kraju rzecz stosunkowo nowa. Na ziemiach polskich prawną konieczność ich nadawania wprowadzono dopiero w XIX wieku. Co prawda już na koniec wieku XIV większość rodzimych szlachciców posiadała stałe, ustabilizowane nazwisko, które pomagało w przeprowadzaniu transakcji handlowych i działaniach politycznych, ale prawo nie nakładało na nikogo obowiązku identyfikowania się czymś więcej niż imieniem.
Poprzednikiem nazwisk były przydomki, które niejednokrotnie w same nazwiska się zamieniały. Pochodziły one od cech fizycznych danej osoby (np. Kędzierzawy), zawodu (np. Bednarczyk), cech osobowych (np. Sprawiedliwy), miejsca zamieszkania (np. Chojnicki), imienia ojca (np. Piotrowicz) czy od wydarzenia z życia (np. Wygnaniec).
Gretka – jest to nazwisko, które obecnie noszę ja, a także moje dzieci, rodzice i młodsza siostra. Pochodzi ono od niemieckiego imienia Gret, w żeńskiej formie brzmiącego Greta. Greta jest z kolei skróceniem imienia Margaret (w języku greckim margarites), które to znaczy tyle co perła.
Kudera – nazwisko, które po mężu przejęła moja starsza siostra. Jego rdzeń, -kud, pochodzi prawdopodobnie jeszcze z czasów prasłowiańskich. Wtedy to istniało słowo kuditi znaczące tyle co niszczyć. We współczesnym języku rosyjskim słowo kud potocznie oznacza natomiast biesa, szatana.
Fogiel – nazwisko rodowe mojej matki. Najprawdopodobniej jest ono spolszczoną formą niemieckiego wyrazu Vogel znaczącego tyle co ptak, ptaszek.
Zinkiewicz – nazwisko rodowe mojej żony. Pochodzi ono od spolszczonej wersji białoruskiego imienia Zacharow, która brzmi Zin. Jest to więc najprawdopodobniej imię, które zostało nadane po ojcu, jak zresztą większość nazwisk zakończonych na –icz.
Rozmarynowska – panieńskie nazwisko mojej teściowej. Zostało ono stworzone od nazwy rozmarynu, czyli wiecznie zielonego krzewu, którego liście są jedną z podstawowych przypraw w kuchni polskiej.
Bartłomiej – imię moje. Jego pochodzenie jest wywodzone od grecko-aramejskigo słowa Bartholomaios lub Bar-Tholomai znaczącego tyle co syn tolmaja (ptolomeusza, oracza). Znane jest ono od początku chrześcijaństwa pod postacią Bartholomeus. W średniowieczu imię to było w Polsce identyfikowane także z wyrazem bartodziej – wyrabiacz barci. Inne formy mojego imienia, które były spotykane od średniowiecza w naszym kraju, to Bartosz i Bartołomiej.
Agata – imię mojej żony. Wywodzi się z greckiego słowa aghaté znaczącego tyle co dobra. Niektórzy uczeni przypuszczają też, że imię to powstało wtórnie z imion złożonych typu Agathódōros czy Agathoklēs, przez ich skrócenie. Do języka polskiego Agata przeszła z łaciny kościelnej, gdzie występowała w formie Agatha. W Polsce imię to było używane już w XIII wieku.
Alicja – imię mojej córki. Utworzone od greckiego męskiego imienia Aleksy. Pochodzi od greckiego słowa alétheia – prawda, które w średniowiecznej łacinie zapisywano jako alitia, alicja. Istnieje też pogląd, że jest to forma spieszczenia od imienia Adelajda. W Polsce jest to imię nowsze, przyjęte pod wpływem francuskim.
Jan – imię mojego syna. Należy ono grupy hebrajskich imion teoforycznych, zawierających element Jo, czyli skrócone Jahveh, Jehowa – Bóg. W języku hebrajskim znany był zwrot Jeho-hanan – Bóg jest łaskawy. Imię to spotykamy już w Biblii, gdzie występowało jako Ioannes, Iohannes czy Joan. Polska forma Jan pochodzi bezpośrednio od łacińskiej Joannes, Johannes. Jan jest jednym z najczęściej nadawanych imion w Polsce, które znane u nas od około 1200 roku.
Iwona – imię mojej matki. Pochodzi od starowysokoniemieckiego słowa iwa – cis, drzewo cisowe, łuk z drzewa cisowego. Naukowcy wiążą je też z męskim imieniem Iwo, będącym celtycką formą imienia Jan. W Polsce imię to występuje od XX wieku i znane było także w formie Iwonna.
Leszek – imię mojego ojca. Jego pochodzenie jest niejasne. Prawdopodobnie wiąże się ze staropolskim czasownikiem lścić – działać podstępnie. Przypuszczalnie jest to zdrobnienie hipotetycznych średniowiecznych imion Lścimir, Lścisław, choć spotykane były także inne pokrewne formy, takie jak Lestek, Leszczek czy Lech.
Zofia – imię mojej teściowej, a także babci ze strony ojca. Wywodzone jest od greckiego słowa sophia – mądrość, które na gruncie chrześcijańskim kojarzone jest głównie z Mądrością Bożą. Zofia w Polsce jest znana od średniowiecza.
Janusz – imię mojego teścia. Jest to zdrobniała forma od imienia Jan. Imię Janusz nadawane jest w naszym kraju od około XII wieku.
Urszula – imię mojej starszej siostry. Pochodzi od z łacińskiego słowa ursula – niedźwiedziczka. Występuje u nas od średniowiecza. Formy spotykane na przestrzeni wieków to głównie Warszula, Orszula, Wiszula, Ursula.
Paweł – imię męża mojej starszej siostry. Pochodzi ono łacińskiego słowa paulus, które oznacza tyle co mały.
Filip – imię syna mojej starszej siostry. Pochodzi od greckiego słowa philippos – lubiący konie, miłośnik koni, znający się na koniach. Imię to było bardzo popularne wśród władców macedońskich, hiszpańskich oraz francuskich. W Polsce znane jest od średniowiecza, również pod postaciami Pilip i Pyły.
Julia – córka mojej starszej siostry. Jest to mię powstałe w starożytnym Rzymie jako przydomek od nazwy rodowej Julii, znaczy więc tyle co kobieta z tegoż rodu. Starorzymski historyk Tytus Liwiusz wyprowadza je od imienia syna Eneasza – Jula – rzekomego założyciela tego rodu. Niektórzy uczeni uważają też, że jest to imię celtyckie. W Polsce Julia spotykana jest od XVIII wieku.
Olga – imię mojej młodszej siostry. Wywodzone jest od staronorweskiego słowa heil – cieszący się pomyślnością, zdrowy, szczęśliwy. W Polsce od XIII wieku znane było jako Olga, Alga i Holga.
Jacek – imię mojego szwagra. Pochodzi od łacińskiego słowa hyacinthus – hiacynt. Początkowo w Polsce występowało w formie Jacenty, która utrzymała się do XX wieku. Od średniowiecza znane były też takie jego formy jak Jaczek, Jaczko, Jacko.
Joanna – imię mojej szwagierki oraz babci ze strony matki. Jest to żeński odpowiednik imienia Jan, znany w Polsce od około XIII–XIV wieku jako Johanna, Janna. Inną formą tego imienia jest Janina.
Andrzej – dziadek ze strony matki. Imię to pochodzi od greckiego słowa andréas – męski, szczery, troskliwy, łagodny, dzielny, i było zawsze popularne w świecie chrześcijańskim. Genetycznie Andrus jest zdrobnieniem dwuczłonowych imion męskich typu Andróbulos, Androgénes, Andromedes, Andronikos, zawierających w części pierwszej wyraz andér (andrus) – mąż, mężczyzna. Starsze jego wersje występujące w Polsce to między innymi Jędrzej, Andrzejasz, Jędrzych.
Władysław – imię mojego dziadka ze strony ojca. Rodzimą formą tego imienia jest Wodzisław. Władysław to forma zapożyczona z czeskiego, gdzie jest połączeniem słów vladi – panować, władać, i sláv – sława. Znane u nas od XI wieku jako Ładysław (od łacińskiego Ladislaus), od XIII wieku dopiero jako Władysław, rzadziej Włodzisław, Władzisław.
Źródła:
Bystroń S. J., Nazwiska polskie, Warszawa 1993
Fros H., Sowa F., Twoje imię: przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków 1995
Grzenia J., Słownik imion, Warszawa 2002
Janowowa W., Słownik imion, Wrocław 1991
Martenka Henryk, Skąd się wzięło moje nazwisko?, Bydgoszcz 2006
Nowak B., Pilc J., Wielki słownik imion, Warszawa 1997
Łuszczyńska H., Znaczenie imion, Wałcz 1989
Zawadzki J. M., 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce, Warszawa 2002
