Nie ma tego złego, co by na „dobre” nie wyszło – pod zmienionym nazwiskiem – Ranicki – znajduje zajęcie w Londynie, gdzie pod kamuflażem konsula komunistycznej Polski pracuje dla wywiadu. W książce autor lekceważy i bagatelizuje znacznie pełnionej funkcji, wyznaje, że nie pracował z agenturą, a jego obowiązki sprowadzały się jedynie do sporządzania informacji, które tworzył na podstawie plotek(sic!) oraz prasy. Dokumenty zachowane w IPN, teczka przechowywana pod sygnaturą 0193/896 (po raz pierwszy odczytana przez niemieckiego dziennikarza G. Gnaucka z „Die Welt”) przeczą opowieści Ranickiego. Historycy (m.in. prof. Krzysztof Tarka) jednogłośnie ustalili, że Marcel Reich-Ranicki był – pod pseudonimem „Albin” – rezydentem wywiadu komunistycznego, a jego działania były wymierzone przeciwko polskim środowiskom niepodległościowym. W Moim życiu Ranicki tłumaczy, że jego rola w Londynie ograniczała się jedynie do recenzowania otrzymanych raportów. Słowa te podważa spotkanie „recenzenta” z pisarzem Stanisławem „Cat” Mackiewiczem, który (chcąc wrócić do Polski) spotkał się z kpt. Marcelim Reichem-Ranickim. „Albin” za umożliwienie bezpiecznego wyjazdu literata do Polski zażądał, aby Mackiewicz został agentem UB – spotkał się ze stanowczą odmową. Wówczas od Marcelego usłyszał, że droga dla niego do Polski jest zamknięta.

Marcel Reich-Ranicki do kraju powrócił pod koniec 1949 r. (wyrzucony za wydanie wizy swojemu kuzynowi wydalonemu z Niemieckiej Partii Komunistycznej). W 1950 roku – po dwutygodniowym areszcie – został zwolniony z obowiązków na rzecz UB. Orzeczono, że jest nieprzydatny do dalszej służby.

Niemiecka gwiazda krytyki literackiej

Po trwającym 6 lat epizodzie współpracy z Urzędem Bezpieczeństwa Ranicki w 1958 r. przeprowadził się do Republiki Federalnej Niemiec, gdzie w zawrotnym tempie zrobił karierę krytyka literackiego, znanego z ciętej riposty, poczucia humoru oraz skandalicznego, ostentacyjnego zachowania. Na medialny piedestał został wywindowany dzięki telewizyjnemu programowi „Kwartet literacki”, w którym dyskutowano o współczesnych nurtach w literaturze krajowej oraz zagranicznej. W Moim życiu znajdujemy ustępy, które odsłaniają miłość Marcelego do literatury (głównie niemieckiej), a jego słowa uderzają trafnością spostrzeżeń ws. roli literatury w życiu społecznym oraz jednostkowym. Owa miłość Marcelego do książki nie jest miłością ślepą, która zachłysnęła się wyświechtanymi i przeoranymi komunałami. Odziera literaturę z jej iluzoryczności, pyta: – Czy tragedie i dramaty Szekspira powstrzymały chociaż jednego mordercę? Czy Nathan Lessinga zahamował rosnący w XVIII wieku antysemityzm? Czy Iphigenie Goethego uczyniła ludzi bardziej ludzkimi? Czy choć jeden jedyny człowiek stał się po lekturze jego wierszy szlachetnym, pomocnym i dobrym? A Rewizor Gogola czy zmniejszył łapówkarstwo w Rosji? Albo czy udało się Strindbergowi ulepszyć nieco życie małżeńskie? Autor odpowiada, że miłość do literatury nie powinna być ślepa, jednak pisarz (kowal „innego”, wartości, emocji, tęsknoty myślenia w kategorii piękna i dobra) powinien w akcie twórczym trzymać się założenia, że literatura ulepsza życie. Natomiast rola krytyka literackiego sprowadza się do objaśniania matce (literaturze) płci własnego dziecka. Literatura może istnieć bez krytyki literackiej, jednak krytyka bez literatury nie.

Ranicki badał przede wszystkim życie literackie w Niemczech. Raczkujących pisarzy skazywał na sukces lub druzgocącą porażkę. Opinie wypowiadał dosadnie, prowokował skandalicznym zachowaniem – np. publicznie podczas emisji „Kwartetu” podarł dzieło laureata Nagrody Nobla G. Grassa (z Grassem spotkał się Ranicki na niedługo przed wyjazdem z Warszawy, nie zachowały się jednak żadne świadectwa, a szkoda, rozmowa panów – byłego żołnierza Waffen SS oraz funkcjonariusza UB – stanowiłaby ciekawe uzupełnienie życiorysów). Niedźwiedzia przysługa? Przeciwnie. Ostra krytyka nie dotknęła dotkliwie Grassa. Książka Rozległe pole sprzedała się w ponad milionowym nakładzie. Lawinę komentarzy i szumu wokół własnej osoby wywołał w 2008 roku, kiedy podczas gali wręczenia Nagród Niemieckiej Telewizji Reich dał popis szczytu przekornej natury i z mównicy odmówił przyjęcia nagrody: – Cały wieczór oglądamy tu jakieś głupoty. Ja nie chcę mieć z tym nic wspólnego – oznajmił.

Marcel Reich-Ranicki nieraz zabierał głos w sprawie literatury polskiej. – O tym, że Polska jest jedynym krajem bloku wschodniego, którego sztuka wzbudza zainteresowanie Zachodu, wiemy od dawna. Nie jest też nowością, iż nie tylko polska muzyka i grafika oraz polskie filmy zasługują na uwagę – nad Wisłą powstaje też godna uznania literatura. Mimo to (nie bez radości) zaskakuje fakt, że w minionych miesiącach w Republice Federalnej wydano osiem polskich książek i każdą z nich – rzeczywiście każdą – warto przeczytać – tak zaczął recenzję Kolumbów Romana Bratnego w niemieckiej prasie w 1962 roku. Napisał również antologię polskiej prozy współczesnej Najpierw żyć, potem się bawić. O literaturze polskiej. Dzieje literatury polskiej szkicował z empatią, jednak nie dał się porwać przez mit polskiej literatury epoki romantyzmu. Krytycznym okiem oraz sprawnym piórem wnioskował (co może bulwersować polskiego czytelnika), że polscy pisarze, nawet laureaci Nagrody Nobla, pozostają nieznani zagranicznemu odbiorcy. Polskiej literaturze, szczególnie romantycznej, zarzuca hermetyczność – diagnozuje, że Polacy przypisują olbrzymią, nieadekwatną do zagranicznej popularności, rolę krajowej literaturze, która w czasach rozbiorów i innych konfliktów zbrojnych podtrzymywała ducha walki.

Za granicą propagował również dzieła M. Jastruna, A. Słonimskiego czy J. Parandowskiego. Fascynowała go poezja W. Szymborskiej, K. Gałczyńskiego oraz J. Tuwima. O tym ostatnim powiedział: – Łączył mnie z nim język, piękna polszczyzna, to jest poezja najwyższej rangi.

Marcel Reich-Ranicki: postać, która wzbudza mieszane uczucia. Ocalały z Holocaustu pozostawił plamę w życiorysie współpracą z polską bezpieką. Z drugiej strony historia pewnego siebie człowieka, który wybuchowym temperamentem przyciągał do siebie tłumy. W końcu, co najważniejsze, człowiek, który działalnością krytyczną promował dorobek polskiej myśli humanistycznej nie tylko w Niemczech, ale i na świecie (wykładał w USA), a w domu rozmawiał z żoną i dziećmi po polsku.