Mały Brat Cory’ego Doctorowa zaczyna się kiepsko. Fakt zgarnięcia grupy dzieciaków czort wie dlaczego z okolic metra po zamachu terrorystycznym w San Francisco i więzienia ich przez Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego USA nie budzi lęku czy słusznego gniewu na niedobrą władzę, a irytację na warsztat autora. Zdecydowanie trzeba było pokusić się o dopracowanie początkowej partii powieści o takie szczegóły, dzięki którym dla czytelnika byłoby jasne, że paskudni ultraamerykańscy funkcjonariusze DBW rzeczywiście mogą być przekonani, że za zamachem terrorystycznym stoi przeciętny siedemnastolatek¹. A tak, nieco zalatuje mi to tanią kafkowością: „jeśli system wyciągnie po ciebie łapy, po Tobie, mały”. Niby chwytliwe, ale jednak nie w każdym wykonaniu zdaje egzamin. Poza tym rozpoczynałam lekturę z nadzieję na jakieś intertekstualne smaczki w postaci mrugnięcia okiem w stronę Orwella także na pewnym poziomie szczegółowości: jednak poza tematem kontrolowanego i inwigilowanego społeczeństwa, tytułem powieści i nawiązującym wyraźnie do Roku 1984 nickiem, z którego początkowo korzysta bohater (oj, mógł Doctorow rozegrać to inaczej i pozostawić Marcusa do końca w1n5t0nem), nie było tam zbyt wiele z elementów świata znanego z powieści Orwella — a już na pewno nic z grozy nawracania zbuntowanych jednostek na miłość do Wielkiego Brata.

Nie musi to stanowić od razu poważnego zarzutu, oczywiście, choć trudno wymagać, by miłośniczka dystopijnych światów nie szukała Orwellowskich śladów w powieści zatytułowanej tak, a nie inaczej. Nie będę popadać jednak w skrajność i powiem od razu, że im dłużej się czyta, tym jest lepiej. A nawet — znacznie lepiej. Mimo to trzeba mieć na uwadze, że Mały Brat to de facto raczej powieść sensacyjna dla młodzieży, a nie profetyczna dystopia. Mnie z takim podejściem czytało się tę książkę całkiem przyjemnie. Wydaje mi się, że takie nastawienie może przydać się również innym: zwłaszcza tym, którzy dwudzieste piąte urodziny mają już za sobą.

Akcja powieści rozpoczyna się w szkole. Ta instytucja stanowi całkiem niezły symbol świata, w którym żyje bohater wraz ze swoją rodziną i przyjaciółmi. Szkoła Marcusa to budynek pilnie strzeżony przez kamery. Jako że funkcja automatycznego rozpoznawania twarzy została uznana za niekonstytucyjną, kamery owe zawierają detektory chodu. „O ile wiem, żaden sąd jak dotąd nie ustalił, czy kamery rozpoznające chód są bardziej legalne [niż rozpoznające twarze], ale dopóki tego nie rozstrzygnie, jesteśmy na nie skazami” — konstatuje Marcus. Aby wydostać się niepostrzeżenie z budynku, musi oszukać wszechobecne, ale jednak zdecydowanie nieinteligentne (czegokolwiek by nie pisano na opakowaniu) urządzenia, wsypując żwir do butów. Ze żwirem w butach nie sposób chodzić w sposób standardowy.

W tej oto powieściowej szkole — jak i w wielu zwyczajnych, nieliterackich, których władze pilnie dążą do osiągnięcia cudownego stanu pełnienia nadzoru bez przemęczania się oraz realizowania procesu (nigdy deklaratywnie, ma się rozumieć) unifikacji kontrolowanej — promuje się zachowania konformistyczne oraz, chyba niewychodzące nigdy z mody, donosicielstwo. Istnieją serwisy internetowe, w których życzliwi koledzy oraz przypadkowi przechodnie mogą zamieszczać fotografie napotkanych wagarowiczów, a każde działanie uczniów podejmowane w szkolnych komputerach osobistych jest skwapliwie nadzorowane przez nauczycieli. Co oczywiste, obchodzenia blokad i pozostawanie anonimowym doprowadza szkolnego boga nad bogi, szacownego dyrektora Bensona, do wściekłości.

Cory Doctorow w opowieści o nastolatkach, którym dzięki pasji oraz wierze w wolność udaje się wydostać spod władzy zdawałoby się wszechmocnego DBW nienachalnie przedstawia całe mnóstwo problemów, przed którymi stoją obecnie społeczeństwa wielu państw. Współczesny świat budowany jest w pewnym sensie już nie na lęku przed terroryzmem jako takim, ale na obawie przed tym, co inne i obce: nieprzypadkowo przeważająca większość uwięzionych przez DBW w Małym Bracie, to kolorowi. Powieść zmusza, najpewniej w przypadku wielu z nas po raz kolejny, do refleksji na temat tego, na ile pragnienie bezpieczeństwa może usprawiedliwić ograniczanie ludzkiej wolności i zagarnianie sfery prywatnej. W Małym Bracie zostały przedstawione realne zagrożenia, realne lęki. Autor sugestywnie pokazał świat, w którym ludzie coraz powszechniej wykorzystują zdobycze technologiczne przeciwko innym ludziom teoretycznie „dla ich dobra”. Ograniczanie możliwości płatności gotówką, monitoring na skalę totalną, śledzenie jednostek m.in. dzięki ich kartom do metra, powszechne pozyskiwanie danych biometrycznych, świadomość całkowitego braku anonimowości w sieci to przecież nie tylko powieściowe zagadnienia. Dobrze choć trochę poznać szczegóły tyczące się tych i tym podobnych problemów, by później nie określać INDECT-u (Inteligentnego systemu informacyjnego wspierającego obserwację, wyszukiwanie i detekcję dla celów bezpieczeństwa obywateli w środowisku miejskim) mianem li i jedynie ciekawostki. Popularyzacja tego typu informacji to wielka zaleta powieści, tego nigdy za wiele. A tak zupełnie na marginesie nadmienię jeszcze, że nazwa systemu operacyjnego wymyślonego na potrzeby Małego Brata, ParanoidLinux, brzmi przeuroczo.