Myślenie w żywiole piękna (2013), zbiór szkiców literacko-filozoficznych, recenzji oraz wystąpień z lat 80. oraz 90. XX wieku odsłaniają czytelnikowi autora, żeby użyć sformułowania Ericha Fromma, zaangażowanego wobec bytu – tego tu i teraz. Strona po stronie, rozdział po rozdziale Tischner coraz głębiej zanurza się w „żywiole”. Czym jednak jest ten „żywioł”? W sensie elementarnym, potocznie znanym, żywioł desygnuje to, co dynamiczne, nad czym często nie możemy zapanować. Ale żywioł, określenie, które dość często występuje w myśleniu tischnerowskim, to również coś, co może stawiać człowieka w sytuacji trudnej, skonfliktowanej moralnie, etycznie czy, jak się okazuje, estetycznie. Źródło żywiołu bije zarówno „z góry”, jak i od „dołu” – to źródło i wymiar życia. Żywiołom możemy się poddać, płynąć z ich prądem, składać „gadaninę” i bezrefleksyjnie zasilić szeregi sokratejskich „szerokich kół”. Ale możemy jeszcze inaczej – możemy przeciwstawić się i otworzyć się na to, co dobre, piękne i prawdziwe. I poza te trzy idee aksjologiczne (transcendentalia) człowiek nie jest w stanie wyjść (mówiąc językiem egzystencjalistów: zostaliśmy wrzuceni w świat); dają nie tylko początek trzem naukom filozoficznym (dobro – etyka, piękno – estetyka, prawda – ontologia), ale to właśnie one warunkują i uzasadniają dramat człowieka. To dramat, który rozgrywa się wśród żywiołów, w relacjach międzyludzkich, między konkretnym ja a drugim ja. Kwintesencją każdego podmiotu jest jego dialogowość, która możliwa jest tylko tam, gdzie występuje odrębność osób – wówczas ja staje w relacji dla-drugiego, jedno jest przez drugie, i odwrotnie. Poszanowanie owej odrębności i wyboru jest warunkiem koniecznym, tylko wtedy możliwy jest spór, dramat, w którym można budować lub niszczyć. Dlatego Tischnera, księdza, nie interesują idee same w sobie (jego filozofia nie jest filozofią dla filozofii) ale to, w jaki sposób ludzie doświadczają owych idei, które raz to pociągają człowieka w dół, raz porywają i unoszą, o czym pisał Tischner w Filozofii dramatu, „po niewidzialnych stopniach wartości”.

W tytułowym zbiorze szkicu Myślenie w żywiole piękna ks. J. Tischner stawia zasadnicze pytanie, „[…] jaki jest stosunek między myśleniem filozoficznym a myśleniem artystycznym. Innymi słowy, jaki jest stosunek między myśleniem w żywiole prawdy a myśleniem w żywiole piękna?”¹. Mimo że nie wiemy dokładnie na czym polega różnica między dobrem, pięknem a prawdą, możemy stwierdzić, że te trzy odwieczne idee stanowią paradygmaty ludzkiego, dramatycznego doświadczenia. Brak również jednoznacznej odpowiedzi, o które kategorie/wartości, powinniśmy zabiegać w pierwszej kolejności – czy o „piękno”, owoc każdego działa sztuki, czy o „prawdę”, do której zmierza nauka, filozofia? Filozofia, umiłowanie mądrości, nauka o człowieku, nieraz stawiała „[…] zadanie przedarcia się przez pozory i iluzje do bytu, który się kryje poza nimi. Głównym jego zadaniem [myślenia filozoficznego, dop. moje] będzie odnalezienie kryterium oddzielającego iluzję od rzetelnego przejawu bytu, przy czym iluzją może być nie tylko zjawisko, ale również sąd o bycie”². W pięknie, tak umiłowanym przez estetykę, trudno wyznaczyć immamentne i uniwersalne wykładnie, które w łatwy sposób umożliwiłyby odróżnić piękno autentyczne od piękna nieautentycznego, fałszywego (jest kategorią wskroś subiektywną: czy pięknem może być brzydota? Dla Stanisława Grochowiaka i innych przedstawicieli polskiego antyestetyzmu jak najbardziej). Dla uwydatnienia związku między myśleniem filozoficznym a artystycznym, Tischner odwołuje się do Fryderyka Nietzschego, którego poglądy zdecydowanie przeczą tezie, „[…] że myślenie filozoficzne jest myśleniem w żywiole prawdy”³.

Autor koncepcji „nowego człowieka”, człowieka „poza dobrem i złem”, wychodzi z założenia, że wszystko, co istnieje, jest jakąś iluzją i tworzywem. Powinnością człowieka jest wyzwolenie z siebie tak zwanej woli mocy. Woli mocy, co podkreśla Tischner, nie można mylić z „wolną wolą” – wola mocy jest albo silniejsza, albo słabsza, a jej celem jest okiełzanie bólu i strachu (żywiołów). Nazywany mistrzem podejrzeń Nietzsche wyznaje, że „Bóg umarł”; umarł w takim razie również człowiek, i tego człowieka, „człowieka europejskiego”, poddaje zjadliwej krytyce, bowiem: natura ludzka jest zwierzęca, a jak każde zwierzę w przyrodzie, człowiek powinien zadbać o siłę, powinien wyjść z roli niewolnika, ponownie przedefiniować ludzką naturę, która nie jest słaba, ale – zgodnie z dionizyjskim ideałem sztuki – prędka do stawania się „moralnością panów”: „Dusza człowieka nie jest »z natury chrześcijańska«. Na jej dnie drzemie instynkt odwetu. Chrześcijańska zasada miłości nieprzyjaciół jest człowiekowi obca. Człowiek ją sformułował w wyniku klęski, jakiej doznał w walce z silniejszym od siebie. Aby poniżyć zwycięzcę, stworzył nową moralność – moralność »baranków«, które źle myślą o prześladujących je »wilkach«”⁴. Moralność niewolniczą określa Nietzsche resentymentem. Dotychczas uznawane wartości i oceny moralne tworzą iluzję, która staje się rekompensatą za własne niedole, niemoce i niepowodzenia. „Ja was uczę nadczłowieka. Człowiek jest czymś, co pokonanym być powinno”⁵ – napisze Nietzsche. Nadczłowiek, idąc tropem estetyki Nietzschego, ma być stworzeniem wspaniałomyślnym. Józef Tischner – teolog, co ważne – nie strąca od hoc niemieckiego myśliciela do piekła, jego poglądów nie nazywa herezjami, które zagrażają myśli chrześcijańskiej. Jest wręcz przeciwnie. Poglądy Nietzschego ukazują ową dramatyczną sytuację człowieka – człowieka, który wygnany z rajskiego ogrodu szuka usprawiedliwienia i zaczepienia. Idea nadczłowieka jest, o ironio, wcale antychrześcijańska: „Nie ten jest nadczłowiekiem, kto unika cierpienia, lecz ten, kto potrafi stawić mu czoła i mężnie je znosić”⁶. Cierpienie zostało wpisane w życie. Istotę cierpienia J. Tischner wykłada na przykładzie książki Ewangelii wedle Syna Normana Mailera. Cierpienie ma sens, cierpienie umożliwia wiarę: „[…] prawdziwa wiara religijna jest przede wszystkim wiarą w potęgę cierpienia. Cierpienie otwiera drogę poznaniu, cierpienie oczyszcza, cierpienia zbawia. Wszystko, co jest wielkie, możliwe jest przez cierpienie”⁷. Ależ to żadne novum. Ziemi trzeba dotknąć, bowiem: „Kto nie dotknął ziemi ni razu, ten nigdy nie może być w niebie”, a ten, „kto nie doznał goryczy ni razu, ten nie dozna słodyczy w niebie” (Dziady Mickiewicza). Józef Tischner, objaśniając cierpienie, odwołuje się również do parenetycznej przypowieści o Hiobie – do Hioba Karola Wojtyły, tekstu, który powstał w 1940 roku, „[…] a więc w najczarniejszych godzinach okupacji”⁸. Cierpienie, choćby niezawinione, jest wielką tajemnicą, której człowiek nie jest w stanie przejrzeć myślami – nie oznacza to jednak, że pozostaje tylko rozpacz. Jest dramat. Człowiek uczestniczy w dramacie zbawienia, bierze udział w: wydarzeniu upadku, wydarzeniu wybrania i wydarzeniu zbawienia. Dramat rozgrywa się nie tylko w relacji międzyludzkiej, ale jest również konstytuowany przez samego Boga. W kontekście wiary oraz cierpienia można, a nawet trzeba, postawić pytanie (które również stawia Tischner): czy po Auschwitz możliwa jest wiara? (relatywnie: czy możliwe jest, aby tworzyć poezję po Holocauście – pytał T. Adorno. Zarówno niemiecki filozof, jak i polski poeta T. Różewicz odpowiedzieli – że nie). W Horyzoncie dobra i zła Tischner zdaje się podzielać – powiedzmy – prawdę Emmanuela Lévinasa: „[…] dopiero po Oświęcimiu możliwa jest »wiara dojrzałych« – wiara, która wierzy i służy Bogu, nie pytając o nagrodę i nie oczekując dziecięcych pociech”⁹.