1.

Słodko-gorzka ojczyzna. Raport z serca Turcji Necli Kelek to trzecia z kolei – po Zabójcy z miasta moreli Witolda Szabłowskiego i Moście Geerta Maka – książka o tym kraju, którą zaprezentowało nam ostatnio wydawnictwo Czarne, dziś niemal monopolista na polskim rynku literatury reportażowej. Autorka, Niemka tureckiego pochodzenia, jest socjolożką zajmującą się migracją oraz religią i taki też – socjologiczny: analizujący i komentujący rzeczywistość – charakter ma jej książka. Nie jest to więc klasyczny reportaż z zanurzonym w centrum relacjonowanych wydarzeń reporterem jako ich bezpośrednim uczestnikiem czy choćby świadkiem. W swojej podróży po Turcji Kelek nie tyle spotyka się ze „zwykłymi” czy „niezwykłymi” ludźmi, ile odwiedza rozmaite organizacje i instytucje, takie jak Diyanet, czyli Urząd ds. Religii, czy KAMER, organizacja pomagająca kobietom, by od pracujących tam osób czerpać wiadomości o życiu tureckiego społeczeństwa. Podaje też bogatą bibliografię, z której korzystała – jej zestawienie zajmuje bez mała sześć stron.

Jako rasowa socjolożka Kelek bada więc raczej zjawiska i procesy społeczne, niż zajmuje się pojedynczymi losami, choć w początkowej partii książki dominują sprawy osobiste, rodzinne, ujęte chwilami w formę typowego reportażu fabularnego. W dalszej części przeważa już jednak reportaż publicystyczny, w którym Kelek zajmuje jednoznaczne stanowisko wobec przedstawianych zjawisk – występuje zatem nie tylko jako obserwator, ale i prokurator (rzadziej adwokat) oraz sędzia, co czyni zgodnie z osobistymi przekonaniami i opinią na dany temat. Jest zatem jawnie i zamierzenie stronnicza – zgodnie z formułą Žižka, „zawsze stoi po jakiejś stronie”. Momentami też narracja, której istotną część stanowią analiza i interpretacja, zamienia się w wywód stricte naukowy, socjologiczny o wyrazistej, krytycznej wymowie. Z jakiego punktu widzenia podejmowana jest ta krytyka i czego dotyczy?

Swoją kulturową tożsamość autorka określa explicite na zakończenie rozdziału wstępnego, który niemal w całości poświęca deklarowaniu sentymentalnych więzi z „pierwszą ojczyzną”, Turcją, z której wyjechała w wieku dziesięciu lat: „Jestem Niemką – nie tylko według paszportu. Identyfikuję się z demokratyczną konstytucją tego społeczeństwa, z wolnościami. Ale nie zapomniałam, skąd pochodzę. Wielu tureckich intelektualistów, pisarzy, dziennikarzy, artystów i innych ludzi, którzy w ostatnich latach opowiadali się za praworządnością, wolnością słowa i równouprawnieniem kobiet, dyskredytowano, prześladowano, zwalczano i oskarżano, czasem nawet mordowano. Tym większy jest mój podziw dla nich, bo ja mam łatwo. Kiedy krytykuję Turcję albo Niemcy, chroni mnie państwo, którego jestem obywatelką. Oni zaś wystawiają się na wielkie ryzyko, biorąc na siebie odpowiedzialność za swój kraj” (s. 15).

Jak łatwo zauważyć, słowa te stanowią jednoznaczną afirmacją określonej – niemieckiej, europejskiej, zachodniej, demokratycznej – kultury, czyli wzorów zachowań i warunkujących je wartości (z owymi „wolnościami” na czele), których pozytywne nacechowanie następuje poprzez zestawienie ich z kulturą wartości tych nierespektującą („wolności” te ograniczającą). W rzeczy samej książka Kelek konsekwentnie punktuje te cechy rzeczywistości społecznej Turcji, które dyskwalifikują ją jako potencjalnego członka Unii Europejskiej. Jest zatem zdecydowanym oskarżeniem wyartykułowanym z perspektywy obywatela państwa demokratycznego, oskarżeniem wprawdzie wymownym i bez wątpienia uzasadnionym, lecz jednocześnie niedostatecznie – takie odnoszę wrażenie – uwzględniającym racje „drugie strony”, które zasadniczo nie są w książce w ogóle obecne. Stało się tak zapewne także z winy samych zainteresowanych, niechętnych do jakichkolwiek kontaktów z „obcymi”, nie mówiąc już o odkrywaniu się przed nimi. Rzeczywistość społeczna w Turcji bowiem, jak stara się przekonywać autorka, jest „życiem na wyspach”, czyli w bardziej lub mniej odizolowanych od siebie enklawach: rodzinnych, klanowych, kulturowych, religijnych: „W czasach Imperium Osmańskiego ludzie żyli w milletach, wspólnotach religijnych. Ich zwierzchnik był osobą do kontaktu z urzędnikami kalifa. Republika zerwała z zasadą milletów, utrzymało się jednak życie we własnych mahalle (s. 183-4)”. Nieprzypadkowo jednym ze słów-kluczy książki jest „mur” (jeden z rozdziałów nosi tytuł Za wysokimi murami): „Policjanci nieufnie przypatrują się okolicy z małych budek, odradza się spacery na murach lub wychodzenia poza nie. Ledwie wystawiamy nos za jedno z przejść, rozlegają się posykiwania zasłoniętych kobiet i młodych mężczyzn, dają nam do zrozumienia, że nie wolno iść dalej” (s. 185). Potrzebę izolacji odczuwają szczególnie, ze względu na brak tolerancji społeczeństwa muzułmańskiego, nieliczne mniejszości religijne, np. chrześcijanie, którzy „odgrodzili się od wrogości otoczenia wysokimi murami” (s. 184). Nawet najmniejsze grupy społeczne, jakimi są rodziny, dążą do odgrodzenia się od innych, właściwie od całego świata: „Jedno-, dwu- lub trzypiętrowe domy są zamknięte od strony ulicy, mają chronić mieszkańców przed spojrzeniami z zewnątrz” (s. 186); „(…) nikogo nie powinno obchodzić, co się dzieje w domu. Czyni się z tego tajemnicę, podczas gdy otwartość sprzyjałaby budowaniu zaufania” (s. 188). Sprzyjałaby, ale nie sprzyja, bo otwartość nie jest w Turcji powszechnie praktykowana, nie jest to po prostu przyjęta.

2.

Przyczyną ukonstytuowania się społeczeństwa tureckiego jako zasadniczo nieobywatelskiego i niedemokratycznego, łamiącego prawa człowieka i ograniczającego jego „wolności”, jest – zdaniem niemieckiej socjolożki – tradycyjna, feudalna i archaiczna struktura społeczna, która wbrew ogólnoświatowym najbardziej postępowym tendencjom zdołała przetrwać w tym kraju do naszych czasów. Muzułmańscy Kurdowie, którzy od zawsze panowali w części wschodniej Anatolii, czyli olbrzymimi połaciami kraju, nigdy nie poddali się asymilacji „do której dążyli Talat Pasza, Atatürk, a później wszystkie kolejne rządy republiki – także dlatego, że nigdy nie zdołali przełamać trybalnych struktur społecznych i wyrugować starych obyczajów plemiennych, wendety, małżeństw między krewnymi i myślenia klanowego. Ułożyli się z agami, przywódcami, ale ludzi pozostawiono samym sobie i archaicznym obyczajom, zaakceptowali despotyczny stosunek do kobiet, wyzysk ludności przez szefów klanu. I dlatego feudalne struktury klanowe przetrwały do dziś” (s. 187-188).

Turcja – choć nie ona jedna – to zatem w przeważającej mierze zaściankowa, zacofana „prowincja” współczesnej cywilizacji, stawiająca (nieoficjalnie) religijne dogmaty ponad racjonalne myślenie, a szariat, czyli islamski porządek prawny, ponad prawo państwowe. Istnieją wprawdzie demokratycznie i prozachodnio zorientowane elity (republikanie, kemaliści), ale dawno już utraciły one wszelką kontrolę nad zacofanym ludem, żyjącym często według średniowiecznych zwyczajów i norm: „ruch republikański, przez dziesiątki lat trwający w samouwielbieniu i niereagujący na krytykę, w ogóle nie zauważył, że zastąpiła go partia, która miała do zaoferowania jeszcze bardziej oczywiste oczywistości, ale umiała wsłuchać się w problemy ubogich i wystąpiła jako ich orędownik (…) Naród nie ufa przedstawicielom starej republiki” (s. 32-3). W 2002 roku Recep Tayyip Erdoğan odniósł ze swoją partią (AKP), propagującą „rzekomo łagodny islam” (s. 254), „druzgocące zwycięstwo, które powtórzył pięć lat później.