John Ronald Reuel Tolkien na zawsze zapisał się w poczet wielkich pisarzy wszech czasów. Swoją trylogią zatytułowaną Władca Pierścieni,Władca pierścieni podbił serca czytelników na całym świecie. Zainteresowanie jego twórczością nie gaśnie z upływem lat, a jego książki wciąż są żywe w naszej kulturze. Czytają je i dzieci i dorośli. Budzą naszą wyobraźnię, fascynują…No właśnie, ale co zafascynowało i zainspirowało samego mistrza, jak mawiają o nim jego fani? Co było iskrą pobudzającą go do stworzenia tak pięknych i niestarzejących się opowieści? Na czym się wzorował kreując swój własny, niepowtarzalny świat? Tolkiena niezwykle interesowała kultura ludów Północy i Celtów, w tym szczególnie literatura i języki, które dobrze poznał w trakcie swej nauki, a później kariery profesora języka staroangielskiego na Uniwersytecie Oksfordzkim. Niezwykle inspirująca była dla niego również mitologia wymienionych kultur, z której obficie czerpał kreując własny świat. To jeszcze nie koniec źródeł pomysłów Tolkiena. W jego dziełach przebija też wiele inspiracji biblijnych, widoczne są jego zainteresowania filozofią i teologią. Na pewno wpływ na to miał fakt, iż Tolkien był katolikiem, człowiekiem niezwykle pobożnym. Postaram się teraz przybliżyć wspomniane inspiracje oraz odpowiedzieć na pytanie, jakie pełnią funkcje w jego twórczości.

Inspiracje biblijne

W jednym z najsłynniejszych dzieł Tolkiena, Silmarillionie, wydanym już po jego śmierci, obecne są pierwiastki chrześcijańskie. Dzieło to napisane jest w dużej części stylem biblijnym. Występują tu alegorie, metafory, patos. Wstęp traktujący o powstaniu świata bardzo przypomina chrześcijańską koncepcję stworzenia ziemi. Postać Eru, Jedynego, od którego wszystko się tak naprawdę zaczęło podobna jest do Boga, Jedynego Stwórcy. Tak samo postać Melkora, jednego z Ainurów, który zbuntował się i chciał skupić w swoich rękach pełnię władzy przypomina postać diabła, zbuntowanego anioła, który sprzeciwił się woli boskiej i któremu przypisane są wszelkie przymioty zła. Charakteryzuje się on, tak jak Melkor, zwany później Morgothem, niezaspokojoną żądzą władzy i dużą inteligencją. Na samym wstępie, kiedy to Eru powołał do życia Ainurów, czytamy, że natchnął ich Niezniszczalnym Płomieniem co nasuwa na myśl scenę biblijną, w której Duch Święty natchnął Apostołów właśnie pod postacią płomieni, dokładniej języków ognia. Ainurowie to też odpowiedniki biblijnych Aniołów, Melkor, jak wspomniałam, należał do Ainurów, a więc był Aniołem. Tolkien włączył również wiele religijnych wątków do swej najsłynniejszej powieści – Władcy Pierścieni. Śródziemie jest światem bez bogów i świętych, ale mimo to istnieje tam rozgraniczenie na dobro i zło, istnieje porządek naturalny. Tu, porządek naturalny oznacza porządek chrześcijański. Dobre plemiona, jak ludzie czy elfy, uznają system wartości, który jest niewątpliwie chrześcijański i przestrzegają go. Zło zaś rodzi się z niepohamowanej żądzy władzy. Jak widać tolkienowska subkreacja jest odbiciem biblijnej kreacji.

Wszystkie te podobieństwa służyć miały przekazaniu w pewnym stopniu prawd wiary i uniwersalnych wartości zapisanych w Biblii. Fantastyka Tolkiena, podobnie jak inne dzieła literatury fantasy, uczą nas o życiu i śmierci, cierpieniu i nadziei – mają psychologiczne znaczenie. Stworzone przez niego z niezwykłą precyzją uniwersum jest bardzo dobrą alternatywą naszego chaotycznego świata, gdzie pełno jest przemocy i kłamstwa. U Tolkiena wszystko jest oczywiste, dobro i zło są bardzo wyraźnie zdefiniowane. Pisarz wskazuje pewne wartości tak, abyśmy potrafili odnaleźć je we własnym świecie.

Inspirację lingwistyczne

Tolkien już od najmłodszych lat interesował się językami i ich tworzeniem. W podstawówce uczył się greki i łaciny. Później, już jako student języków klasycznych, uczył się również m. in.: fińskiego, walijskiego i staroislandzkiego, które szczególnie wpłynęły na jego logopoeię (kreację językową). To właśnie fiński stanowi podstawę wykreowanego przezeń sztucznego języka - quenya, który stał się później mową elfów Wysokiego Rodu w mitologicznym świecie Silmarillionu, Hobbita i Władcy Pierścieni. Oba języki podobne są nie tylko pod względem fonetycznym, ale i gramatycznym. Występuje tu piętnaście przypadków i są to języki aglutynacyjne, mają wiele przyrostków i przedrostków. Oto kilka przykładów zapożyczeń z języka fińskiego w twórczości Tolkiena:

quen. anta- dawać, fin. antaa - dawać; quen. hala - rybka, fin. kala - ryba; quen. kulda - złotoczerwony, fin. kulta - złoty; quen. lapse - niemowlę, fin. lapsi - dziecko; quen. rauta - miedź, metal, fin. rauta - żelazo; quen. tie - droga, fin. tie - droga; quen. tul- przyjść, fin. tulla - to samo; quen. Kalavente (stara nazwa łodzi słońca), fin. kalavene - nazwa łodzi rybackiej; quen. ilmen - górna sfera nieba, fin. ilma – powietrze.

Fiński sprawiał Tolkienowi fonetyczną przyjemność, dlatego też wiele wymyślonych przez niego imion podobnych jest do rzeczywistych imion fińskich. W Silmarillionie możemy znaleźć sporo przykładów potwierdzających tę tezę. Na przykład imiona niektórych Valarów są przekształconymi imionami fińskimi zaczerpniętymi z Kalewali, fińskiego eposu narodowego. Choćby fińskie Ilmatar i pojawiające się w Silmarillionie Iluvatar albo Ilmo i Ulmo. Innym językiem, który pociągał Tolkiena jest walijski. Język ten stanowi trzon wymyślonego przez Tolkiena języka sindarińskiego tzw. sindarin, którym posługiwały się elfy Szare. Również elementy z języka staroislandzkiego, którym Tolkien umiał posługiwać się biegle, możemy dostrzec w jego pisarstwie. Chociażby nazwa „Śródziemie”, nie została ona przez niego wymyślona, lecz jest tłumaczeniem staroislandzkiego słowa Midgard – świata ludzi w mitologii skandynawskiej.

Wspomniane języki stanowiły dla Tolkiena bazę, na której się wzorował tworząc własną mowę zgodnie z zasadami słowotwórstwa, fonetyki i fleksji. Doszedł do wniosku, że język powstaje pod wpływem chęci opisania jakichś doświadczeń a nie tylko komunikowania się w rozumieniu przekazywania informacji. Języki, obok wymyślonej historii, szczegółowej topografii czy podobieństwa flory, fauny i geografii Śródziemia do naszej planety, nadają jego opowieściom i całemu stworzonemu przezeń światu pozory prawdopodobieństwa. Bo czymże byłby świat bez języka?

Inspiracje literaturą i mitologią

J.R.R. Tolkien poza tym, że był wybitnym filologiem był również literaturoznawcą. Fascynowała go głównie literatura angielska, ukochał Beowulfa, oraz nordyckie sagi i eposy. Interesował się również mitologią skandynawską i celtycką które to, jak by nie patrzeć, obok mitologii Greków i Rzymian, powszechnie znanej, stanowią część europejskiej kultury i przyczyniły się do jej kształtowania. Przyjrzyjmy się konkretnym przykładom ilustrującym mitologiczne inspiracje Tolkiena. Zacznijmy od mitologii celtyckiej. We fragmencie Silmarillionu dotyczącym narady u Elronda, elfa z plemienia Noldorów, czytamy o włóczni i mieczu mających niesamowitą moc. Miecz posiadał Elendil, a włócznię Gil-galad. Elendil, mimo iż nosił przy sobie magiczną broń, która dotychczas sprawdzała się na polu bitwy, zginął z rąk Saurona – sługi Morgotha. Podobną sytuację obserwujemy w mitologii celtyckiej (irlandzkiej) kiedy to plemię bogini Danu, przybywając do Irlandii przywiozło ze sobą cztery niezwykłe przedmioty m. in. miecz i włócznię, które później dostały się w posiadanie następująco: miecz króla owego plemienia imieniem Nuadu a włócznia Luga – człowieka wszechstronnie uzdolnionego. Nuadu również zginął w walce, mimo, że operował nadzwyczajną bronią. Poza tym chyba najlepszym przykładem są postacie elfów, które zostały przez Tolkiena zapożyczone właśnie z mitologii celtyckiej.

Teraz spójrzmy bardziej na północ. Edda poetycka – najstarszy zabytek literatury islandzkiej z IX wieku n.e. jest chyba największym źródłem inspiracji Tolkiena. Edda stanowi zbiór pieśni: mitologicznych dotyczących bogów oraz pieśni heroicznych opiewających czyny wielkich bohaterów i wojowników. Tolkien był wielkim miłośnikiem mitów i nordyckich sag, i nigdy nie ukrywał, że często czerpał z nich pomysły na nazwy własne czy wątki. Wiele z nich bezpośrednio zaczerpnął właśnie z Eddy poetyckiej. Na przykład imiona krasnoludów z Hobbita. Na samym początku tytułowego bohatera, Bilba Bagginsa, odwiedza trzynaście krasnoludów o imionach: Balin, Bifur, Bofur, Bombur, Dwalin, Nori, Thorin, Fili, Kili, Gloin, Dori, Oin i Ori. Dokładnie takie same imiona noszą karły z islandzkiej pieśni, pt. „Wieszczba Wölwy”. Tolkien, znając język islandzki i etymologię poszczególnych słów tak dobierał imiona, aby jak najlepiej oddawały charakter noszącego je bohatera. Z Eddy pochodzi również scena zagadki Golluma czy dialog Bilba ze smokiem Smaugiem. Przyjrzyjmy się najpierw tej pierwszej. Bilbo błądząc po jaskiniach spotyka dziwną istotę o imieniu Gollum. Zaczynają pojedynkować się na zagadki, co w rzeczywistości stanowi pojedynek na życie i śmierć. Podobna sytuacja ma miejsce w „Pieśni o Wafthrudnirze” z Eddy, kiedy Odyn – najwyższy bóg w mitologii skandynawskiej - wyzywa olbrzyma Wafthrudnira na pojedynek słowny, by przekonać się, który z nich jest mądrzejszy. Ten, kto przegra umrze. Porównajmy fragmenty z Hobbita i Eddy:

Jeśli (…) on nie odpowie, to go zjemy, mój sskarbie!Tolkien, Hobbit