Bhaktapur / भक्तपुर / Bhadgaon – to piękne, stare miasto o niepowtarzalnym klimacie, łączące w sobie bogactwo unikalnych zabytków z czasów, gdy było stolicą królestwa, ze spokojem zawdzięczanym dzisiejszemu położeniu – nieco na uboczu od wielkiego i głośnego Katmandu. Wciąż żywa jest tu newarska kultura i tradycja, a w otoczeniu pięknej architektury powoli toczy się codzienne życie. W przeciwieństwie do olbrzymiego i uprzemysłowionego Katmandu, w rolniczym Bhaktapurze czas zdaje się stać w miejscu. Jest mniej ludzi, nie ma tak nasilonego ruchu pojazdów mechanicznych, jest ciszej. Na głównych placach trwa właśnie suszenie ryżu. Przy użyciu odrobiny wyobraźni można przenieść się w czasie i zobaczyć jak wyglądał Bhaktapur 100 lat temu.

Za wejście na teren starówki turysta musi uiścić dość wysoką opłatę, ale miłośnicy Nepalu nie powinni wydatku pożałować, zwłaszcza że wpływy w całości przeznaczane są na restaurację tutejszych zabytków. W 1979 roku, ze względu na swoje walory, średniowieczna starówka Bhaktapuru, wraz z sześcioma innymi miejscami w Dolinie Katmandu, została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Bhaktapur położony jest około 12 kilometrów na wschód od Katmandu i łatwo można do niego dojechać autobusem lub busem. Oczywiście nie ma żadnych rozkładów jazdy, trzeba po prostu przyjść na dworzec autobusowy w Katmandu i znaleźć odpowiedni wehikuł. Jeżdżą na tyle często, że nie powinniśmy zbyt długo czekać, a opłata jest symboliczna (w roku 2011 płaciliśmy 35 rupii od osoby). Oczywiście można też dojechać tutaj taksówką, ale to będzie już wydatek rzędu 700–1000 Rs.

Za przywilej zwiedzenia starego miasta turysta musi całkiem sporo zapłacić. Koszt biletu to aż 1100 Rs. (2011¹), czyli więcej niż płaciliśmy za trzyosobowy pokój w centrum Katmandu. Na pocieszenie pozostaje to, że dzięki tym opłatom Bhaktapur jest sprzątany i odnawiany, a w związku z tym zwiedzanie jest przyjemniejsze. Ponoć niedawno właśnie z tych pieniędzy gruntownie odnowiono Pałac Pięćdziesięciu Pięciu Okien. Osoby, które chcą spędzić w mieście więcej niż jeden dzień, muszą to zaznaczyć przy bramie. Do wydania przepustki wielodniowej potrzebne są zdjęcie i paszport.

Za panowania dynastii Licchavi, około VII wieku, w miejscu dzisiejszego Bhaktapuru istniała zaledwie niewielka wioska zwana Khoprn. Dopiero król Anand Dev Malla w połowie XII wieku przemienił ją w prężne i kwitnące miasto. Położenie na ważnym szlaku handlowym pomiędzy Indiami a Tybetem było źródłem stałego dopływu pieniędzy, co przekładało się na bardzo intensywny rozwój.

W XV wieku granice swojego państwa mocno rozszerzył król Yaksha Malla, ten sam, który w roku 1455 zbudował Mul Chok – najstarszą istniejącą do dzisiaj część pałacu w Bhaktapurze. Po śmierci króla w 1482 roku, podobnie jak niecałe sto lat wcześniej, królestwem wspólnie próbowali rządzić synowie zmarłego, tym razem jednak skończyło się to wojną domową, a ostatecznie podziałem na trzy niezależne małe państewka ze stolicami w Bhaktapurze, Kathmandu i Patanie.

Kto wie, może właśnie temu podziałowi trzy stolice zawdzięczają bogactwo swojego kulturalnego dziedzictwa, bo kolejni władcy z dynastii Mallów zdawali się rywalizować ze sobą nie tyle militarnie, ile na polu architektury i sztuki. Pod tym względem największe zasługi dla Bhaktapuru miał jego najsłynniejszy – panujący w latach 1696–1722 – król Bhupatindra Malla, który zbudował między innymi Pałac Pięćdziesięciu Pięciu Okien. Dzisiaj spogląda na niego z okazałej kolumny stojącej zaraz przed Złotą Bramą.

Bhaktapur jest jedną z trzech stolic byłych królestw Doliny Katmandu i, podobnie jak pozostałe, może się pochwalić okazałym pałacem oraz przylegającym do niego Placem Królewskim (Durbar Square) – bogatym w świątynie swoistym centrum miasta. Podobnie jak w przypadku pozostałych miast królewskich doliny Katmandu to właśnie tutaj znajduje się większość najcenniejszych zabytków, choć trzęsienie ziemi w 1934 roku bardzo wiele z nich bezpowrotnie zniszczyło (według niektórych szacunków około ⅓ zabytków w Bhaktapurze zniknęła wtedy z mapy miasta). Pewnie to właśnie dlatego na Placu jest wyraźnie więcej wolnej przestrzeni w porównaniu z Placem Królewskim w Katmandu.

Poza słynnym 55-okiennym pałacem króla zobaczymy tu także pagody, śikhary, rzeźby, dzwony czy unikalną w skali światowej Złotą Bramę. Jak zwykle wszystko misternie wykonane i bogato zdobione. Nie ma chyba kawałka drewna czy kamienia, który nie byłby wykończony jakimś interesującym detalem, czaszką, kwiatkiem czy wizerunkiem ludzi kopulujących pod czujnym okiem bóstwa. Jest to z pewnością jedno z najładniejszych pod względem architektonicznym miejsc w Nepalu.

Co ciekawe, niegdyś najważniejszy plac miasta znajdował się bardziej na wschód, najpierw był to plac Dattatreya, później Taumadhi, który do dziś jest miejscem, gdzie odbywa się wielu ważnych uroczystości. Layaku, czyli Bhaktapurski Durbar Square, zyskał na znaczeniu dopiero za sprawą wspomnianego już wcześniej króla Bupathindry mniej więcej na początku XVIII wieku.

Od zachodu na Plac Królewski możemy wejść przez białą bramę. Zaraz za nią, po lewej stronie leżą dwa kamienne lwy, za którymi znajduje się datowana na rok 1696 Lwia Brama. Jej filary przyozdabiają dwie cenne rzeźby z 1701 roku: przerażający, dwunastoręki Bhairawa i kto wie czy nie straszniejsza, na pewno posiadająca więcej rąk (aż 18!) bogini Durga. Oboje strzegli wejścia do nieistniejącej już części pałacu, obecnie są bezrobotni. Jak na ironię, podobno twórca tych wielorękich rzeźb został z rozkazu króla po zakończeniu pracy swoich dłoni pozbawiony! To na wszelki wypadek, by nie przyszło mu do głowy, by tworzyć swoje arcydzieła dla jakiegoś innego władcy. Zaiste walka pomiędzy stolicami Doliny Katmandu o prymat w dziedzinie kultury musiała być bardzo zacięta.

Po wschodniej stronie Złotej Bramy stoi Pałac Pięćdziesięciu Pięciu Okien (Nyanyapa Jhya). Jego budowę rozpoczęto za panowania króla Yaksha Malli w roku 1427, ale dzisiejszy wygląd nadał mu król Bhupatindra Malla, który w XVII wieku znacznie pałac przebudował. Nie liczyłem, ale – jeśli wierzyć nazwie – ten zbudowany z cegły i drewna okazały budynek posiada 55 pięknie rzeźbionych drewnianych okien, które już same w sobie są dziełem sztuki.

Po przejściu przez Złotą Bramę możemy dojść na Sundari Ćauk (Sundari Chowk). Jest to dziedziniec, na którym znajduje się basen do rytualnych kąpieli królów Bhaktapuru. Ze środka zbiornika wyrasta kolumna zakończona rzeźbą świętego węża. Na kolejne dziedzińce, między innymi na powstały w XIV wieku Mul Chowk – najstarszą istniejącą część pałacu, gdzie znajduje się świątynia bogini Taledźu, wstęp mają niestety wyłącznie hinduiści.

Zaraz przed wejściem do pałacu stoi piękna, zbudowana z kamienia śikhara, której patronką jest bogini Durga Vatsala. Ta strzelista świątynia stoi na trzypoziomowym cokole i ozdobiona jest przepięknymi rzeźbami. U jej stóp, zaraz przy schodach znajduje się niewielki Szczekający Dzwon (Khicha Kho Gan) zwany tak z powodu bardzo ciekawego zjawiska – otóż podobno, gdy dzwoni, zawodzą wszystkie okoliczne psy. Legenda mówi, że rozkazał go ustawić król Bhupatindra Malla, aby zagłuszyć usłyszany we śnie dźwięk dzwonu pogrzebowego. Źródła podają różne daty powstania świątyni. Prawdopodobnie budowę nakazał król Jitamitra Malla pod koniec XVII wieku, ale świątynia została przebudowana przez jego syna – Bhupatindrę – na początku wieku XVIII. Szczekający Dzwon król kazał postawić w roku 1721, a więc na rok przed swoją śmiercią. Wygląda więc na to, że dzwon swojej funkcji nie spełnił.

Świątynia Nyatapola została zbudowana w 1702 roku przez najbardziej zasłużonego dla miasta króla Bhupatindrę Mallę. Ten najwyższy i najokazalszy budynek w Bhaktapurze ma ponad 30 metrów wysokości i jest chyba najlepszym świadectwem umiejętności newarskich budowniczych. Konstrukcja jest tak solidna, że podczas wielkiego trzęsienia ziemi w 1934 roku lekkiemu uszkodzeniu uległy tylko najwyższe kondygnacje, podczas gdy wiele innych, niższych budynków w Bhaktapurze zostało zupełnie zniszczonych.

Nyata oznacza ‛pięć’, a więc nazwa pagody odzwierciedla fakt, że stoi ona na wysokim, pięciostopniowym cokole i przykryta jest pięcioma dachami. Schodów do świątyni pilnuje pięć par strażników. Na najniższym stopniu stoi dwóch zapaśników (Jaya Malla i Patha Malla, wedle legendy mieli siłę dziesięciu ludzi), a każda para znajdująca się wyżej jest dziesięć razy silniejsza od poprzedników. Kolejno są to: słonie, potem lwy i gryfy, a na samej górze boginie Baghini i Singhini pod postaciami tygrysa i lwa. Moc kulminuje się w sanktuarium bogini Lakszmi, ponoć ulubionej bogini Bhupatindry. Co ciekawe, podobno od zakończenia budowy jeszcze nikt nie zaglądał do środka, więc nie wiadomo co ono skrywa.

Drugą wielką świątynią na placu jest Świątynia Bhajrawy (Bhairawnath Mandir) – walczącego z demonami, przerażającego wcielenia Śiwy, będącego jednocześnie patronem Bhaktapuru. Oryginalność konstrukcji tej pagody polega na oparciu jej na kształcie prostokąta, a nie jak zazwyczaj kwadratu. Zbudował ją panujący w pierwszej połowie XVII wieku król Jagajjyoti Malla. Oryginalnie była to jednopiętrowa pagoda, ale w roku 1718 król Bhupatindra Malla rozbudował świątynię do wysokości 3 pięter.

Kierując się z powrotem przez Plac Taumadhi na północny wschód dochodzimy na Plac Dattatreya – najstarszy plac w Bhaktapurze, który pełnił rolę centrum miasta, zanim przeniosło się ono na zachód, na Taumadhi Tol. Zobaczymy na nim między innymi świątynię Dattatreya, od której pochodzi dzisiejsza nazwa placu. Wcześniej nazywano go Tachupal, co wiązało się z tym, że znajdowało się tutaj wiele pięknych klasztorów dających schronienie pielgrzymom, joginom i mnichom. Pozostało ich kilka, ale obecnie wszystkie służą jako restauracje, sklepiki lub muzea. Największy i najpiękniejszy – Pujahari Math – został podobno zbudowany w XV wieku przez króla Yaksha Mallę. Zniszczony przez trzęsienie ziemi został zrekonstruowany w 1979 roku dzięki wsparciu niemieckiego rządu. Sławny jest między innymi ze względu na dwa uznawane za najpiękniejsze w Nepalu pawie okna.

Rzeźnik w swojej zakrwawionej dłoni trzyma zapalonego papierosa, dentysta dokonuje przeglądu uzębienia swojej pacjentki, jakieś kobiety robią pranie, dzieci się bawią. Wszystko dzieje się na ulicy albo przy otwartych drzwiach. Domy są małe i nie są w stanie pomieścić całego tego życia, które siłą rzeczy wylewa się na ulicę, gdzie płynie swobodnie na naszych oczach.

Jakieś dzieciaki proponują, że nas oprowadzą po swoim mieście. Idziemy z nimi na Plac Garncarzy. Tutaj również zamiast tysięcy glinianych naczyń suszy się dzisiaj zboże, chciałoby się powiedzieć: wsi spokojna, wsi wesoła... a to przecież miasto!

Wszystko wskazuje na to, że nasi małoletni znajomi nie uczęszczają do szkoły, co nie przeszkadza im całkiem sprawnie posługiwać się angielskim. Już w tak młodym wieku mogą się pochwalić nawiązaniem szerokich, międzynarodowych kontaktów, na dowód czego pokazują nam między innymi kolekcję monet i banknotów z całego świata, które otrzymali w darze podczas swoich licznych dyplomatycznych rozmów. Wygrzebujemy z kieszeni jakieś polskie monety i również dokonujemy oficjalnej wymiany podarków. Jak na kontakty na najwyższym szczeblu przystało, spotkanie kończymy uroczystą ucztą, konsumując wspólnie pomelo na stopniach najwyższej w Bhaktapurze pagody.