Kraków, a właściwie Stołeczne Królewskie Miasto Kraków, to leżąca nad Wisłą stolica Małopolski z ponad tysiącletnią historią. Od czasów Kazimierza Odnowiciela (z krótkimi przerwami) aż do przypieczętowanego rozbiorami końca – stolica Królestwa Polskiego. Obecnie drugie pod względem ludności i powierzchni miasto w Polsce.

W 1978 roku krakowska Starówka, Wawel, Kazimierz i Stradom zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Kraków był najprawdopodobniej jednym z głównych grodów w rozległym państwie Wiślan, o którym niestety wiemy bardzo niewiele. Istnieje przypuszczenie, że na przełomie IX i X wieku zostało ono bez większego oporu przyłączone do Wielkich Moraw. Nie wiemy również, w jaki sposób ziemie Wiślan dostały się w ręce Piastów. Badania archeologiczne wykazują, że ich grody nie zostały zniszczone podczas jakiegoś nagłego najazdu, być może więc rację mają ci, którzy twierdzą, że Bolesław Chrobry otrzymał Kraków po śmierci swojego dziadka – ojca Dobrawy – Bolesława Okrutnego. Tak czy owak, pod koniec X wieku Kraków znajdował się już w granicach państwa Bolesława Chrobrego, a za jego panowania powstało tutaj biskupstwo i rozpoczęto budowę katedry na Wawelu.

W roku 1038, wykorzystując chaos, który zapanował w Polsce po śmierci Mieszka II, Brzetysław I – książę czeski – bez żadnego oporu przekroczył nasze granice i łupiąc kraj, doszedł aż do Gniezna. Stolicę zdewastował, kościoły splądrował i zburzył. Gniezno i Poznań miały być zrujnowane do tego stopnia, że (według Galla Anonima) na długo zostały całkiem opuszczone, a w kościele św. Wojciecha Męczennika dzikie zwierzęta znalazły legowiska. W związku z tym powróciwszy do Polski, Kazimierz Odnowiciel na swoją siedzibę wybrał Kraków, co znacznie podnosiło polityczną rangę miasta. Jego syn, Bolesław Śmiały, a także dwaj kolejni nasi królowie (Przemysł II i Wacław II Czeski) koronowali się jeszcze w Gnieźnie, ale – poza krótkimi przerwami – serce Polski będzie odtąd biło w Krakowie i to tutaj, w katedrze wawelskiej, 20 stycznia 1320 roku Władysław Łokietek zostanie koronowany na króla zrastającego się królestwa.

Ogromne zasługi dla miasta będzie miał syn Łokietka, ostatni z rodu Piastów – Kazimierz Wielki, założyciel Akademii Krakowskiej (1364 r.) – pierwszej w Polsce wyższej uczelni. Za jego panowania znacznie rozbudowano zamek i miejskie fortyfikacje, wybrukowano ulice, a także założono wodociągi. Handel rozkwitał, a mieszkańcy szybko się bogacili, ale prócz ekonomicznego Kraków przeżywał również wzmożony rozwój kulturalny i naukowy.

Jednak największy rozkwit Krakowa miał dopiero nadejść z początkiem XVI wieku. Gospodarka kwitła, rozwijała się architektura, a włoscy architekci przebudowywali zamek królewski na jedną z najbardziej rozpoznawalnych renesansowych budowli w Polsce. Powstała Kaplica Zygmuntowska, a w 1520 roku po raz pierwszy zabrzmiał głos Dzwonu Zygmunta.

Pod koniec XVI wieku król Zygmunt III Waza rozpoczął przenosiny dworu królewskiego do Warszawy. Kraków formalnie nadal pozostawał stolicą Polski, a królowie wciąż koronowali się na Wawelu, ale jego znaczenie polityczne wyraźnie spadło, a rozwój gospodarczy zahamował. Na domiar złego miasto cierpiało od toczących się w coraz słabszej Rzeczypospolitej wojen, począwszy od potopu szwedzkiego w połowie XVII wieku.

24 marca 1794 roku Tadeusz Kościuszko na krakowskim rynku złożył przysięgę wierności Ojczyźnie i walki o jej niepodległość. Rozpoczęła się insurekcja kościuszkowska, jednak powstanie szybko upadło i rok później dokonano III rozbioru Polski. Kraków wszedł w skład zaboru austriackiego.

W latach 1815–1846 miasto było stolicą utworzonej na kongresie wiedeńskim niewielkiej Rzeczypospolitej Krakowskiej, która początkowo cieszyła się nawet względną autonomią, ale po nieudanym powstaniu krakowskim została zaanektowana przez Austrię.

28 października 1918 roku powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, która przejęła pełnię władzy w mieście, a 31 października miasto było już od okupacyjnych wojsk austriackich wolne.

Jeśli jesteś pierwszy raz w Krakowie, to zwiedzanie należałoby chyba zacząć od słynnej Drogi Królewskiej, którą w dawnych czasach przemierzały wspaniałe orszaki ciągnące na Wawel. Jej historia sięga znacznie dalej, bo już w starożytności biegł tędy bursztynowy szlak. To przy niej usytuowana jest znaczna część najciekawszych miejsc na mapie stolicy dawnego królestwa.

Via Regia swój początek ma na Placu Matejki, gdzie pod kościołem św. Floriana władze Uniwersytetu Jagiellońskiego witały króla, dalej wiedzie przez Bramę Floriańską na jeden z największych średniowiecznych rynków Europy, a stąd ulicami: Grodzką oraz Kanoniczą na wzgórze Wawelskie. No to w drogę!

Plac Matejki usytuowany jest na Kleparzu, na północ od Starówki, i był niegdyś wschodnią częścią rynku samodzielnego miasta, które pod koniec XVIII wieku zostało włączone do Krakowa. W latach 1877–1879 wzniesiono tu według projektu Macieja Moraczewskiego budynek Akademii Sztuk Pięknych, który podzielił wspomniany wcześniej rynek na dwie części.

Niedługo później, w 1882 roku, w związku z nadaniem Janowi Matejce honorowego obywatelstwa Krakowa, nazwano nowy plac imieniem tego słynnego malarza. Było to wyjątkowe wyróżnienie, wspomnieć bowiem należy, że działo się to jeszcze za życia artysty. Jan Matejko zmarł w 1893 roku.

W latach 1888–1889 wzniesiono okazały gmach Dyrekcji Kolei, a w roku 1910 – w 500. rocznicę bitwy pod Grunwaldem – pomnik Grunwaldzki według projektu Antoniego Wiwulskiego, ufundowany przez Ignacego Paderewskiego. Monument został zniszczony przez hitlerowców, a zrekonstruowany dopiero w 1976 roku. Ostateczny wygląd nadał placu gmach Banku Polskiego, który stanął tu w roku 1925.

W rogu placu stoi kościół św. Floriana. Obecny barokowy budynek został wzniesiony w drugiej połowie XVII wieku, po tym jak ogień doszczętnie strawił poprzednią, gotycką świątynię. Ta zresztą również nie była pierwsza, wcześniej bowiem istniał tutaj jakiś kościół wzniesiony na przełomie XII i XIII wieku, z którego do dzisiaj nic nie zostało. W kościelnym skarbcu przechowywany jest podobno gotycki relikwiarz zdobyty podczas bitwy pod Grunwaldem, a podarowany świątyni przez króla Władysława Jagiełłę.

Krakowski Barbakan to jeden z najciekawszych średniowiecznych obiektów architektury militarnej w Europie. Wybudowano go w latach 1498–1499, a więc za panowania króla Jana Olbrachta, który podobno osobiście położył kamień węgielny, a później nie szczędził środków na budowę. Miało to miejsce po słynnej klęsce bukowińskiej i wynikało z obawy przed najazdem wołosko-tureckim.

Barbakan był częścią fortyfikacji miejskich, a jego zadaniem było wzmocnienie obrony bramy Floriańskiej, z którą był połączony tzw. szyją (warownym korytarzem). Jest to potężna gotycka budowla na planie zbliżonym do półkola o średnicy wewnętrznej wynoszącej 24,4 m i z murami o grubości około 3 metrów. Zwieńczona galerią ma 3 kondygnacje, 130 otworów strzelniczych, 7 wieżyczek (naprzemiennie okrągłych i sześciobocznych) i dwie bramy. Pierwotnie istniała tylko ta od strony Kleparza, druga – prowadząca w stronę Bramy Floriańskiej – została utworzona w latach 1839–1842 (po wyburzeniu szyi).

Jako ciekawostkę dodam, że na murach Barbakanu znajduje się tablica upamiętniająca Marcina Oracewicza, który wsławił się tym, że 22 czerwca 1768 roku broniąc miasta przed Rosjanami, zastrzelił rosyjskiego pułkownika, skutkiem czego atakujący od miasta odstąpili. Nie byłoby w tym nic specjalnego, gdyby nie to, że jako pocisku miał użyć guzika od żupana. Dlaczego? Jedni twierdzą, że skończyła się amunicja, a inni, że wcześniejsze dwa strzały nie wyrządziły pułkownikowi krzywdy, więc strzelec doszedł do wniosku, że cel widocznie jest broniony przez czary, a jak powszechnie wiadomo, przeciwko czarom najlepsze są pociski ze srebra!

Obecnie w budynku mieści się oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.

Drugi raz, w roku 1882, przed wyburzeniem uratował zabytek książę Władysław Czartoryski, który urządził w baszcie nad bramą rodową kaplicę. Trzeci raz plany jej rozebrania pojawiły się na początku XX wieku w związku z uruchamianym w mieście tramwajem elektrycznym. Tramwaj w bramie się niestety nie mieścił, ale na szczęście ostatecznie postanowiono pogłębić przejazd, a bramę zostawić w pokoju.

I znowu ciekawostka: wąskotorowy tramwaj przejeżdżał przez Bramę Floriańską aż do roku 1953, ale ponoć, aby się w bramie zmieścił, trzeba było składać za każdym razem pantograf i – jak się domyślam – przez bramę go przepychać. Może ktoś dysponuje zdjęciem?

Od bramy Floriańskiej na rynek prowadzi nas ulica Floriańska – chyba jeden z najbardziej znanych krakowskich traktów wytyczony już podczas lokacji miasta w drugiej połowie XIII wieku. Idąc nim, możemy zrobić sobie kilka ciekawych przystanków. Pod numerem 45, w kamienicy Bełzowskiej, mieści się Jama Michalika – założona w roku 1895 najsłynniejsza chyba kawiarnia w Krakowie i miejsce spotkań krakowskiej cyganerii. To w niej w roku 1905 rozpoczął działalność kabaret Zielony Balonik.

Pod numerem 41 mieści się dom, w którym urodził się i zmarł Jan Matejko, a w którym obecnie znajduje się jego muzeum.

Warto zwrócić uwagę również na pozostałe mieszczące się tu kamienice. Każda z nich ma bardzo bogatą historię i trudno byłoby tu wszystkie przytoczyć¹, ale szczególną uwagę należałoby zwrócić jeszcze na: fragment łańcucha, którym zamykano dawniej ulicę na noc (nr 17), wykonany z piaskowca portal kolumnowy z około 1550 r. zdobiący Hotel „Pod Różą” (jest na nim piękna łacińska sentencja „STET DOMUS HAEC, DONES FLUCTUS FORMICA MARINOS EBIBET ET TOTUM TESTUDO PERAMBULET ORBEM”²), późnogotyckie portale kamienic Dawidowskiej (nr 8) i Dobrodziejskich (nr 5) czy ciekawy manierystyczny portal kamienicy Ciechanowskiej (nr 3). Na końcu ulicy, pod numerem 1, stoi słynna Kamienica „Pod Murzynami”, która najwyraźniej wpadła w oko Konstantemu Ildefonsowi Gałczyńskiemu, skoro pisał:

Przystanęliśmy pod domem „Pod Murzynami” (eech, dużo bym dał za ten dom) i nagle: patrzcie: tak jak było w telegramie: przed samymi, uważacie, Sukiennicami: ZACZAROWANA DOROŻKA ZACZAROWANY DOROŻKARZ ZACZAROWANY KOŃ. Z wieży Mariackiej światłem prószy. A koń, wyobraźcie sobie, miał autentyczne uszy. Zaczarowana dorożka

Do ratusza przylegała wieża, pierwotnie prawdopodobnie o charakterze obronnym. Została ona gruntownie przebudowana i podwyższona w drugiej połowie XIV wieku. Wiele zdobień się nie zachowało, więc za czasów swojej świetności musiała się prezentować jeszcze okazalej. Zbudowana jest z kamienia i cegły, na planie kwadratu. Trzy ściany (czwarta przylegała do ratusza) ozdabia ciosowa okładzina z laskowaniami³.

Pod Ratuszem zachowały się piwnice niegdyś wykorzystywane między innymi jako izba tortur. Mieściła się tutaj też Piwnica Świdnicka, gdzie serwowano znacznie lepsze niż wytwarzane w Krakowie piwo sprowadzane ze Świdnicy, a degustację umilały kobiety lekkich obyczajów (a podobno to teraz jesteśmy nowocześni i wyzwoleni!). Ponoć już w XV wieku było to ulubione miejsce różnej maści łotrzyków i hulaków. Wśród szanowanych obywateli nie mogło się cieszyć dobrą sławą, a zdarzyło się nawet, że w 1456 roku król Kazimierz Jagiellończyk odebrał rajcom przywilej sprowadzania piwa. Jako ciekawostkę dodam, że przywilej zwrócił piwnicy jego syn – król Jan Olbracht – swoją drogą straszny hulaka i kobieciarz. No cóż, musiało być to barwne miejsce, szkoda, że nie przetrwało do naszych czasów.

Kościół śś. Apostołów Piotra i Pawła został zbudowany w latach 1597–1619, co czyni go pierwszą barokową budowlą w Krakowie i jedną z pierwszych w Polsce. Do świątyni zaprasza nas dwunastu apostołów ustawionych na ogrodzeniu kościoła, którzy wraz z piękną fasadą są jego wizytówką. Architekt musiał mieć nadprzyrodzone moce, bo nie wyobrażam sobie, by wrażliwy człowiek przeszedł obok tego widoku obojętnie. Po prostu trzeba zajrzeć do środka, wkroczyć do wielkiej nawy głównej, zerknąć do kaplic, do niewielkiego, zakończonego absydą prezbiterium... Nie jestem wielkim fanem baroku, ale ten kościół bardzo mi się podoba.

Jako ciekawostkę dodam, że w kościele spoczywają doczesne szczątki Piotra Skargi, z którego inicjatywy ta świątynia powstała, a w 2013 roku spoczął tu również Sławomir Mrożek. Co czwartek można zaś zobaczyć największe w Polsce wahadło Foucaulta (46,5 m).

Początki wawelskiej siedziby monarchów wiążą się z Kazimierzem Odnowicielem, który po zniszczeniu Gniezna przez Czechów wybrał na swój dom Kraków. Z około połowy XI wieku pochodzą pozostałości po wczesnoromańskiej budowli, która mogła służyć naszemu władcy jako rezydencja. Po zjednoczeniu Polski ośrodek swojej władzy znacznie rozbudował król Władysław Łokietek, a pracę kontynuował jego syn Kazimierz Wielki. Później swój wkład mieli kolejni królowie, Władysław Jagiełło powiększył zamek o pawilon gotycki, a Aleksander Jagiellończyk rozpoczął przebudowę gotyckiej rezydencji, nadając jej charakter renesansowy, co kontynuował Zygmunt I Stary. Na przestrzeni wieków zamek był wielokrotnie rozbudowywany, niszczony i odnawiany, a szczyt swej świetności siedziba naszych monarchów osiągnęła chyba pod koniec XVII wieku. W roku 1702 wojska szwedzkie urządziły sobie w jednej z sal ognisko, wywołując groźny pożar, który strawił dużą część zamku. Zamek odnowiono, ale nigdy już nie osiągnął dawnej wspaniałości.

Dziś Zamek Królewski jest renesansową, a częściowo również barokową i klasycystyczną budowlą z pięknym arkadowym dziedzińcem. W środku mamy do zwiedzenia 71 sal wystawowych, a na turystów czeka pięć stałych ekspozycji: Reprezentacyjne Komnaty Królewskie, Prywatne Apartamenty Królewskie, Skarbiec Koronny i Zbrojownia, Wawel Zaginiony oraz Sztuka Wschodu. Prywatne Apartamenty Królewskie zwiedza się z przewodnikiem, pozostałe wystawy – indywidualnie. W sezonie letnim ceny wahają się od 8 do 25 zł za bilet normalny⁴. Może warto odwiedzić Wawel w terminie od 1 listopada do 31 marca, kiedy jest taniej i prawdopodobniej mniej tłoczno. Ze względu na obowiązujące dzienne limity zwiedzających, w wakacje może brakować biletów.

Nową katedrę konsekrowano 28 marca 1364 roku w obecności króla Kazimierza Wielkiego. Jest to trójnawowa bazylika z transeptem, prezbiterium i ambitem, którą otacza wianuszek kaplic w różnych stylach, w tym najsłynniejsza chyba – renesansowa Kaplica Zygmuntowska, zbudowana zresztą w miejscu wyburzonej XIV-wiecznej kaplicy Kazimierza Wielkiego. Ciekawie prezentuje się fasada, która zachowała mniej więcej swój pierwotny wygląd. W środku znajdują się groby prawie wszystkich polskich monarchów od czasów Władysława Łokietka. Tutaj spoczywają również Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Właściwie w katedrze można by spędzić cały dzień, a i tak nie dojrzeć wszystkiego. Z drugiej strony są i tacy, którym przespacerowanie się ambitem zajmie pewnie mniej niż trzy minuty.

W Krakowie miejsc z dobrym jedzeniem na pewno nie brakuje. Bardzo dobrze wspominam wizytę w Restauracji Ukraińskiej mieszczącej się przy ulicy Grodzkiej. Z czystym sumieniem mogę polecić tam pyszne Werduny. Smacznego!

A na deser polecam lody na Placu Szczepańskim, w lodziarni, która serwuje lody nie tylko pyszne, ale i ciekawe, np. pierwszy raz w życiu jadłem tu lody szafranowe! Z niejednego krakowskiego „pieca” lody jadłem i, przynajmniej jak na razie, te serwowane przy Placu Szczepańskim zdecydowanie rywalizację wygrywają. Polecam!

Wszyscy amatorzy poprawnego saunowania na pewno ucieszą się, że Kraków i taką atrakcją dysponuje. My odwiedziliśmy stojące na bardzo wysokim poziomie Sauarium Borowinowa, będące częścią kompleksu, w skład którego wchodzą apartamenty, restauracja i właśnie centrum odnowy biologicznej oferujące poza dostępem do saun także masaże i inne zabiegi. Obiekt został otwarty w lipcu 2016 roku, a w chwili pisania tego tekstu dysponował największym saunarium w Krakowie i najgorętszą sauną w Polsce. Smocza Jama, bo o niej mowa, rozgrzewana jest do temperatury nawet 115°C. Pozostałych Krakowskich saun nie odwiedzaliśmy, ale jeśli tylko można z nich korzystać w poprawny sposób, to oczywiście zaproszenie przyjmiemy. W tym momencie z czystym sumieniem możemy polecić tylko Borowinową⁵.

Saunarium Borowinowa (Kraków)