Sandomierz – położone w Małopolsce miasto królewskie i stolica ziemi sandomierskiej (Terra Sandomiriensis). Już na początku XII wieku Gal Anonim w swojej Kronice jednym tchem wymienia Sandomierz obok Krakowa i Wrocławia, jako jedną ze stolic Bolesława Krzywoustego¹ – jest więc ono jednym z najstarszych i najważniejszych miast w polskiej historii. Obecnie to piękne miasto liczy sobie około 25 tysięcy mieszkańców i od 1999 roku znajduje się w granicach województwa świętokrzyskiego.

Zwiedzanie można zacząć od barokowego kościoła św. Michała Archanioła. Zaraz obok jest Brama Opatowska, która wydaje się najodpowiedniejszym sposobem wkroczenia do tego pięknego i starego miasta. Potem mijając kościół św. Ducha bez problemu powinniśmy trafić pod Ratusz i zlokalizować znajdującą się niedaleko informację turystyczną. Tutaj można za darmo dostać plan Sandomierza, który z pewnością ułatwi nam poruszanie się pomiędzy zabytkami.

W 1613 roku marszałkowa wielka koronna Elżbieta Sieniawska sprowadziła do Sandomierza Benedyktynki. Ich pierwszy, drewniany klasztor spłonął i w 1627 roku rozpoczęto budowę nowych, już murowanych budynków. W latach 1686–1692 według projektu Jana Michała Linka wzniesiono przy klasztorze barokowy, jednonawowy kościół, który przetrwał do dzisiaj w niezmienionej formie. W roku 1903 roku budynki klasztorne wraz z Kościołem przejęło Wyższe Seminarium Duchowne.

Orientowany Kościół św. Michała Archanioła składa się z prostokątnej nawy, węższego prezbiterium i przykryty jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Ściany rozczłonkowane są pojedynczymi i parzystymi pilastrami jońskimi. Zachowały się barokowe ławy z 1694 roku – dzieło stolarza Wojciecha Pogody, a w prezbiterium barokowa stalla, również z końca XVII wieku. Z tego samego okresu pochodzą pięknie zdobione ołtarze boczne: Matki Bożej i św. Benedykta, które są dziełem snycerza krakowskiego Franciszka Czernego. Barokowa ambona została wykonana w latach 1694–1695 przez snycerza Mateusza Rozkwitowicza z Nowego Korczyna. Ozdabiają ją figury Ojców Kościoła i Świętych Benedyktynów. Baldachim ambony jest przyozdobiony ornamentacją roślinną i zakończony rzeźbą pelikana, który symbolizuje miłość.

Ufundowana jeszcze przez króla Kazimierza Wielkiego gotycka Brama Opatowska jest jedną z najlepiej zachowanych bram miejskich w Polsce i jedyną bramą wjazdową, jaka zachowała się w Sandomierzu do dzisiaj. Została zbudowana około roku 1362, a w wieku XVI została zwieńczona renesansową attyką, osiągając po przebudowie wysokość 30 metrów. Po obu stronach bramy widać pozostałości murów miejskich, a na jej szczycie znajduje się taras widokowy, na który (za drobną opłatą) można wejść.

Stojąca przy ulicy Żydowskiej dawna synagoga została zbudowana w roku 1768 na miejscu wcześniejszych, których historia sięga być może jeszcze czasów Kazimierza Wielkiego. Jest to późnobarokowy budynek wzniesiony z cegły w obrębie średniowiecznych murów miejskich. We wnętrzu zachowały się XVIII-wieczne polichromie. Niestety nie można ich oglądać, ponieważ w budynku znajduje się obecnie siedziba Archiwum Państwowego niedostępna dla zwiedzających.

Stojący w centrum Rynku dumny Sandomierski ratusz jest jednym z najpiękniejszych takich budynków w Polsce. Wzniesiony na planie kwadratu w połowie XIV wieku był początkowo zwieńczony wysoką, ośmioboczną wieżą. Na tej najstarszej części widzimy zegar słoneczny wykonany w roku 1958. Pod koniec XV wieku ośmioboczną wieżę rozebrano, rozbudowując ratusz w kierunku północnym, a w XVI wieku zwieńczono go renesansową attyką. Przylegająca wieża została dobudowana na przełomie XVI i XVII wieku. Podczas pożaru w roku 1623 ratusz został poważnie zniszczony, zaś wieża ratuszowa runęła, ale za czasów Władysława IV ratusz i wieżę odbudowano. Później jeszcze niejednokrotnie budynek płonął, ale za każdym razem prędzej czy później był odbudowywany. Obecnie znajduje się tu oddział Muzeum Okręgowego oraz reprezentacyjne sale Rady Miasta i Urzędu Stanu Cywilnego, w piwnicach zaś mieści się klub „Lapidarium” Sandomierskiego Stowarzyszenia Kulturalnego.

Będąc na rynku warto zwrócić uwagę na piękne zabytkowe kamienice, zwłaszcza Kamienicę Pod Skrzydłami (Rynek 4), Konwikt Boboli (Rynek 5), słynną Kamienicę Oleśnickich z podcieniami (Rynek 10), Kamienicę Mikołaja Gomółki (Rynek 14), podcieniowy dom Węgra Lazarczyka (Rynek 27) oraz Kamienicę Dutreppich (Rynek 31). Można też zwiedzić podziemia Rynku ciągnące się pod kamieniczkami, a tworzące dzisiaj Podziemną Trasę Turystyczną. W XV–XVII wieku pełniły one funkcję podziemnych składów kupieckich.

Pierwsza wzmianka o kościele Najświętszej Maryi Panny pochodzi z bulli papieża Eugeniusza III (1148 r.) i dotyczy romańskiej świątyni wzniesionej na polecenie Bolesława Krzywoustego około roku 1120. Świątynia wybudowana była z białego kamienia i posiadała drewniany strop. Podczas pierwszego najazdu Tatarów została ograbiona, a podczas drugiego w roku 1260, Tatarzy wymordowali chroniącą się w jej murach ludność. Zniszczeń dopełnił najazd Litwinów w 1349 roku.

Obok katedry stoi wybudowana w latach 1737–1743 barokowa, trzykondygnacyjna, ujęta w narożach w ramy pilastrów dzwonnica. Znajdujące się w południowej ścianie wejście ozdobione jest późnobarokowym portalem. W dzwonnicy zamontowane są trzy dzwony: wielki im. św. Michała Archanioła (1667 r.), mniejszy im. Najświętszej Maryi Panny (1750 r.) i najmniejszy (niedatowany). Nieopodal znajduje się budynek wikariatu powstały w drugiej połowie XVIII.

Pałac Biskupów Sandomierskich został wzniesiony w latach 1861–1864 przy wykorzystaniu materiałów pochodzących z rozbiórki kościoła św. Marii Magdaleny. Zbudowano go w stylu klasycystycznym i zwieńczono niską attyką. Północno-zachodni półokrągły narożnik mieści na piętrze kaplicę. Obecnie pałac ponownie pełni funkcję rezydencji biskupów.

Zespół budynków dawnego kolegium jezuickiego został ufundowany w 1602 r. przez wojewodę poznańskiego i kasztelana sandomierskiego Hieronima Gostomskiego, stąd nazwa – Collegium Gostomianum. Wybudowany na krawędzi skarpy wiślanej w latach 1602–1615 pod kierownictwem architekta jezuickiego Michała Hintza składał się z dwóch skrzydeł: wschodniego – przeznaczonego na szkołę i południowego – mieszczącego klauzurę klasztorną. Zachowane do dzisiaj skrzydło wschodnie po generalnym remoncie ponownie służy mieszkańcom jako szkoła, mieszcząc I Liceum Ogólnokształcące w Sandomierzu.

Dawny dom księży emerytów zbudowany został w latach 1701–1724 z fundacji archidiakona sandomierskiego Rafała Rościckiego. Początkowo jednopiętrowy dom wzniesiono w stylu barokowym. Drugie piętro dobudowano po pożarze w roku 1863. Obecnie budynek mieści Instytut Teologiczny im. Wincentego Kadłubka.

Po zniszczeniu miasta oraz rzezi jego mieszkańców w tym dominikanów (1260 r.), postanowiono przenieść Sandomierz na wyższe, trudniej dostępne wzgórza Kolegiackie i Miejskie. Decyzją Leszka Czarnego w 1289 roku podarowano Dominikanom zlokalizowany w obrębie nowych murów miejskich kościół św. Marii Magdaleny. Pierwszy murowany kościół i klasztor powstał tu w XIV wieku. Niestety kościół nie oparł się wichrom historii i ostatecznie w 1860 roku został rozebrany. Pozostał budynek dawnego klasztoru (obecnie mieści się tu Urząd Miasta) oraz furta dominikańska (tzw. ucho igielne), która wraz z drogą przez Wąwóz Świętojakubski łączyła bratnie konwenty.

Ucho igielne to jedyna zachowana do dzisiaj furta w murach miejskich (były dwie). Przez furtę szybko mogli się przedostać do miasta dominikanie z położonego za murami klasztoru i stąd pewnie jej nazwa. Wyjdziemy przez nią wprost do Wąwozu Świętojakubskiego, który, jak łatwo się domyślić, prowadzi do kościoła świętego Jakuba.

Późnoromański orientowany kościół św. Jakuba jest najstarszym i najcenniejszym zabytkiem Sandomierza, a jednocześnie jednym z pierwszych w Polsce kościołów wzniesionych z cegły. Jego budowę rozpoczęto prawdopodobnie równocześnie z budynkami klasztornymi w roku 1236, a ukończono około połowy XIII wieku. Najprawdopodobniej został on wybudowany na miejscu wcześniejszego kościoła, być może pamiętającego nawet początki chrześcijaństwa w Polsce, wszak wzgórze Staromiejskie, na którym stoi, jest najstarszą częścią Sandomierza.

Pomimo zawirowań historycznych, począwszy od najazdu tatarskiego na przełomie 1259 i 1260 roku, kiedy wymordowano wszystkich 49 dominikanów, a na II wojnie światowej skończywszy, kościół przetrwał w praktycznie niezmienionej formie do dziś, a dzięki re-romanizacji z początku XX wieku możemy się niemal cofnąć w czasie do surowego i ascetycznego średniowiecza.

Murowany, gotycki kościół św. Pawła zbudowano w latach 1426–1434 na miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni ufundowanej w 1226 roku przez biskupa Iwo Odrowąża. W XVII wieku kościół powiększono od strony zachodniej, a na początku wieku XVIII dobudowano od południa kaplicę św. Barbary. Wtedy też świątynia otrzymała obecny, barokowy wystrój, między innymi piękne ołtarze, rzeźby, chór organowy, stalle czy ambonę. Kościół otoczony jest starym murem, przy którym stoi barokowa dzwonnica z XVIII wieku.

Poreformacki barokowy kościół św. Józefa został wybudowany w latach 1679–1689, a w wieku XIX przebudowany. W 1859 roku w kościele zamontowano nowe organy. Po II wojnie światowej odbudowany dach pokryto blachą, a w 1980 roku zrekonstruowano wieżyczkę. W podziemnej krypcie można oglądać trumnę z dobrze zachowanymi zwłokami zmarłej w 1698 r. Teresy Morsztynówny.

Sandomierz zwany jest czasem „Małym Rzymem”, ponieważ podobnie jak stolica Italii położony jest na siedmiu wzgórzach. Jest z nimi niewielki ambaras, Stare Miasto bowiem wcale nie jest położone na wzgórzu Staromiejskim, jak można by się spodziewać, ale na wzgórzu kolegiackim i wyżej na skarpie wiślanej. Na wzgórzu Staromiejskim centrum miasta ulokowane było dawniej, jeszcze przed niszczącymi najazdami tatarskimi, które spowodowały przeniesienie centrum na wyższe i łatwiejsze do obrony wzgórze.

Z najazdami tatarskimi wiąże się jedna z sandomierskich legend – legenda o Halinie Krępiance. Była ona córką kasztelana sandomierskiego Piotra z Krępy, który został zamordowany podczas najazdu w 1260 roku. Kiedy wyrosła na piękną kobietę poślubiła wojewodę sandomierskiego Jana Pilawitę, który niestety również zginął z ręki Tatarów. W roku 1287 Tatarzy po raz kolejny oblegali gród, a z każdym dniem szanse obrońców malały. Halina postanowiła zemścić się za śmierć swoich bliskich. Udała się wieczorem do obozu wroga i zaproponowała, że przeprowadzi wojska tatarskie tajemniczym podziemnym przejściem przez labirynt korytarzy pod miastem, aż pod sam Rynek. Swoją propozycję wytłumaczyła, że chce się w ten sposób zemścić na mieszkańcach Sandomierza za swoje krzywdy z dzieciństwa. Chan się zgodził i wysłał mały oddział, aby sprawdzić słowa Haliny. Gdy istnienie tajnego przejścia się potwierdziło, prowadzeni przez Halinę Tatarzy weszli do podziemi, a wtedy obrońcy zasypali wejście. Zrozumiawszy, że wpadli w pułapkę, wściekli Tatarzy zamordowali kobietę, a sami wyjąc przez wiele dni, zmarli w końcu śmiercią głodową w ciemnych korytarzach. Dzięki podstępowi tym razem miasto nie zostało przez Tatarów zdobyte.

Królowa Jadwiga, córka Ludwika Węgierskiego, bardzo lubiła odwiedzać Sandomierz, który ponoć darzyła wyjątkową sympatią. Pewnego razu, gdy wracała do Krakowa, zaraz za Sandomierzem zaskoczyła ją ogromna śnieżyca. Furman zgubił drogę, a sanie utknęły w głębokiej zaspie. Szukając pomocy, woźnica trafił na małą wioskę, której mieszkańcy natychmiast wybiegli i niemal na rękach przynieśli królową do osady. Zbliżała się noc, więc Jadwiga chciała wracać do Sandomierza, ale mieszkańcy poprosili, by została u nich w gościnie. Następnego dnia żegnano królową ze łzami w oczach, a ta zapytała sołtysa, czy mieszkańcy nie mają jakiejś prośby. Sołtys padł do stóp monarchini i jął żalić się, że pan źle ich traktuje. Jadwiga zlitowała się nad mieszkańcami i obiecała wykupić wieś, jeśli mieszkańcy zgodzą się służyć w sandomierskiej katedrze. Na potwierdzenie swoich słów podarowała sołtysowi niezwykle delikatne rękawiczki z białej skórki. Królowa Jadwiga dotrzymała słowa i wykupiła wieś, a sołtys oddał rękawiczki do skarbca katedry, gdzie te przeleżały przez setki lat. Dziś można je zobaczyć w Muzeum Diecezjalnym, w Domu Jana Długosza.

Około 15 kilometrów od Sandomierza leżą Wrzawy. Wieś rozciąga się na równinie między Wisłą a Sanem, a jej historia sięga przynajmniej końca XIII wieku, bo z tego okresu pochodzi pierwsza o niej pisemna wzmianka. Wielbiciele historii być może będą chcieli ją odwiedzić z uwagi na znajdujący się tutaj obelisk upamiętniający Bitwę pod Wrzawami stoczoną 12 czerwca 1809 roku pomiędzy wojskami Księstwa Warszawskiego dowodzonymi przez księcia Józefa Poniatowskiego a wojskami austriackimi. Bitwa była częścią toczącej się w 1809 roku wojny polsko-austriackiej – jedynej podczas zaborów zwycięskiej kampanii prowadzonej naszymi własnymi siłami i pod własnym dowództwem.