Inaczej być nie mogło. Biorąc pod uwagę kilkadziesiąt stronic wcześniej nakreśloną historię Hanny Schmitz. Biorąc pod uwagę, że akcja powieści toczy się w powojennych Niemczech. Biorąc pod uwagę, że… miłość jest zazwyczaj tragiczna. Tak, znowu należy użyć, a w zasadzie to już nadużyć wyrazu „banał”. Młoda, błękitnooka blondynka, która wstąpiła do wojska, była kapo. Była zła, niedobra. Była częścią nazistowskiej machiny. Była maszyną w fabryce Holokaustu. Była oprawczynią. Była morderczynią? Nie bez kozery w ostatnim zdaniu używam pytajnika. Bo gdy wiemy już, że Hanna zostanie uznana winną i skazana, pisarz nie kończy powieści, a na kolejnych stronach zaczyna zadawać pytania. Nie, nie, nie spotka czytelnika zestaw zdań pytających. Schlink opisując zbrodnie Hanny, odsłaniając jej faszystowskie życie kumuluje w treści niezwykle mocny ładunek emocjonalny, który eksploduje w odbiorcy przede wszystkim słowem „moralność”. Czy sam będąc prawnikiem, czy też dlatego, że na początku rozdziału 2 części drugiej zadał wystarczającą ilość pytań z pozycji prawnika, dalej legislacja nie będzie miała znaczenia. Teraz z winą i karą zatańczy już jedynie moralność. I do takiego tańca zostanie zaproszony student prawa Berg. Dostrzegą to pozostali uczestnicy sądowego seminarium, co ugruntuje w czytelniku postrzeganie Michaela jako człowieka, z którego historia zakpiła, którego wyrzuciła w wieku 15 lat za nawias, na margines i tam już zostawiła. Ach, oczywiście, że próbował się wyrwać. Sam mówił, że zdradzał kochankę: Przemilczałem to, co powinienem wyjawić. Nie przyznałem się do niej. Wiem, że wyparcie się kogoś jest niespektakularnym wariantem zdrady⁷. I zdradzał małżeństwem, ojcostwem, wyjawiając czytelnikowi katalog kochanek wiedząc, co łączy go z Hanną.

Bernhard Schlink połączył swoich bohaterów miłością. Połączył ich zdradą. Bo zdradą ze strony Hanny był przecież brak słów, choćby spojrzenia w stronę Michaela w trakcie procesu. Ale najważniejszą, najmocniejszą, najtrwalszą nicią okazuje się co innego. I to spada na Michaela na sali sądowej jak grom! To uświadamia mu jego rolę w związku z dojrzałą kobietą, co wyraźnie widać w ostatnim dialogu książki: – Byliśmy ze sobą, kiedy miałem piętnaście lat. – Ma pan na myśli to, że spaliście ze sobą? – Tak. – Jakże brutalna była ta kobieta. Jak pan sobie z tym poradził, mając piętnaście… Nie, sam pan mówi, że zaczął jej znowu czytać, kiedy siedziała w więzieniu. Czy kiedykolwiek był pan żonaty? Przytaknąłem. – I małżeństwo okazało się krótkie i nieszczęśliwe, a potem nigdy się pan nie ożenił, a dziecko, jeśli jest takowe, przebywa w internacie. – To samo dotyczy tysięcy ludzi; nie potrzeba do tego żadnej pani Schmitz. – Skoro miał pan z nią kontakt w ostatnich latach, czy kiedykolwiek pan poczuł, że wiedziała, co panu uczyniła?⁸. Jakie gorzkie to słowa, które przecież jednoznacznie odnoszą się do tego, co usłyszał w sądzie. Że gdzieś tam z okrucieństwa obozowego kapo, nadzorcy, pani życia i śmierci, poganiacza w „biegu śmierci”, strażniczki zaryglowanych drzwi do wolności, wyłania się piękna i czuła kochanka. To przewartościowuje słowa „wina” i „kara”. To plącze w kłębku wszystkie łączące ich nicie. Nawet tę najważniejszą. Bo nagle słowo „lektor” zaczyna brzmieć w uszach jak „niewolnik”, bez względu na to, czy jest to mundur obozowej kapo, czy tramwajowej konduktorki, bo przecież ona „lubi umundurowanie”. I ta nić jest nie do rozerwania. Staje się smyczą, która karabińczykiem przykuwa Michaela do Hanny, wojny, nazizmu, obozów koncentracyjnych. I staje się bez znaczenia, czy Hanna wychodzi z więzienia odkupiwszy winy, czy dożywa tam kary, czy popełnia samobójstwo. Bo przecież to u jej stóp leży lektor, niewolnik, ubabrany w śmieciach traumy Niemiec, traumy swojego dojrzewania i traumy kochanki.

Część trzecia

Okrutna jest każda machina, która mieli w swoim wnętrzu ludzkie życiorysy. Z tej machiny zwanej Trzecią Rzeszą Schlink wyciąga strzęp człowieka – Hannę Schmitz. Pokazuje ją czytelnikowi w kilku odsłonach. Najpierw widzimy ją na ulicy. Bez wyglądu, bez wieku. Pomocna, ale szorstka. Beznamiętnie pomaga. Mogłaby zaraz zniknąć z fabuły. Z tego trywialnego kokonu wylatuje jako tajemniczy, fascynujący motyl, żeby przepaść wraz z nadejściem późnego lata, a wrócić jako zawzięty, twardy, żelazny symbol nazizmu, by w końcu przybrać postać postarzałej, zniszczonej, niemającej siły zadbać o siebie kobiety.

Schlink żongluje uczuciami czytelnika. Gdy zdajemy sobie sprawę z tragedii Michaela, nagle każe nam pochylić głowę nad nieszczęściem Hanny. Rozrywa na strzępy jak nazistowska maszyna postać swojej bohaterki. Nurza je w fekaliach po hitlerowskich Niemczech. Zadaje pytania nie tyle o jej winę i karę, ale raczej o jej emocje, intelekt, zdolność do prawdziwych uczuć. Nie ma tutaj miejsca na etykę. W pytaniach o morale plącze się nie autor, ale czytelnik, gdy zdaje sobie sprawę, że nie można uciec od porównania traumy 15-letniego Michaela i traumy 21-letniej, niewykształconej, niepiśmiennej Hanny, ofiary faszyzmu. Stąd niedaleko już do rozważań o bezmyślnych wykonawcach rozkazów, wytresowanych nie tyle w czynieniu okrucieństwa, ale wychowanych przez Vaterland w nierozróżnianiu dobra i zła.

Jak czyta powieść Krzysztof Banaszyk, aktor głównie teatralny i dubbingowy? Jak wybrnął z tego, że narratorem może być mężczyzna w niesprecyzowanym wieku? Czy daje się ponieść emocjom 15-latka, a potem modulować swój głos? Cóż, gdy nie wiadomo jak się zachować, należy zachować się przyzwoicie. I w tenże sposób czyta Krzysztof Banaszyk. Po prostu bardzo przyzwoicie. Może właśnie dlatego przyszło mi do głowy, że powieść mogłaby być autobiografią Schlinka? Bo aktor, chyba nie pozując, nie przybierając maniery, nie modulując głosem, czyta czysto i wyraźnie, jeżeli można tak powiedzieć – odautorsko. Jeżeli przyjąć, że Schlink napisał „Lektora”, mając około 50 lat, a Banaszyk czytał ją w wieku 40, to słuchacz otrzymuje przekaz, który nie musi grać emocjami, zmianami tonu i brzmienia. Dla mnie taki sposób czytania okazał się niezwykle ważny. Gdy autor gromadzi w tej krótkiej powieści tak dużo emocji, gdy fabułę rozciąga na okres wielu lat, lektor zachowuje taki sam nastrój, pozwalając słuchaczowi na własne jego korygowanie i grę wyobraźni. Nie kusi aktora wiek narratora, nie kuszą także inne postacie. Niezmiennie czyta jak beznamiętny narrator, alter ego pisarza.

-----

Recenzja powstała dzięki współpracy z portalem www.info.audiobook.pl.