Wiem, że w stosunku do tej literatury nie uchodzi używać epitetów „wielka”, „znakomita”, może nawet nie „dobra”. Ale już mam wątpliwości, czy nie można powiedzieć o niej „ważna”, „bądź warta poznania”? Miałem szczęście podwójne, chociaż słowo „szczęście” jakoś nie bardzo jest kompatybilne z moim dzieciństwem, że jestem z pokolenia, które wychowało się na książkach. W przeciwieństwie do dzisiejszych czasów, wówczas czytała znakomita większość dzieci.

Tak, wiem, gdzie tam Karolowi Mayowi do Stevensona, Sabatiniego, Sztilmarka, Coopera, Verne’a, Dumasa. Nawet nie warto porównywać. Śmiem także twierdzić, że polscy autorzy powieści o Dzikim Zachodzie prześcignęli Maya. Wiesław Wernic ze swym westernowym cyklem, wyraźnie czerpiącym z „Wirgińczyka” Owena Wistera, czy Longin Jan Okoń z historyczno-etniczną trylogią o „Tehumsehu” (bądź tetralogią, jeżeli weźmie się pod uwagę powieść o Czarnym Jastrzębiu). Nie mówiąc rzecz jasna o „Złocie Gór Czarnych” Szklarskich. Tylko, że w dziesięciu najważniejszych książkach mojego życia, dziesięciu, które miałbym zabrać na bezludną wyspę, na pewno znalazłoby się coś Maya, a nic z tych wymienionych wyżej pozycji. Tylko co? Bez względu na to, czy pierwsze miejsce wśród powieści Karola Maya zajmuje „Winnetou” czy „Old Surehand”, to „Skarb w Srebrnym Jeziorze” będzie zawsze trzeci i gdy bywało mi bardzo smutno, to właśnie po niego w dorosłym życiu sięgałem.

Bezwzględnie należy podkreślić, że „Skarb” różni się zdecydowanie od „Winnetou” i „Old Surehanda”. Należy pamiętać, że w obu tych powieściach narracja prowadzona jest w pierwszej osobie. Narratorem i głównym bohaterem, pomimo sugestii tytułowych, jest Old Shatterhand. W “Skarbie” natomiast narracja prowadzona jest w trzeciej osobie, zaś Old Shatterhand i Winnetou pojawiają się dopiero mniej więcej w połowie powieści. Pierwszy z nich wprawdzie pełni przez kilkadziesiąt stron dość ważną rolę, to jednak potem oddaje pole innym. Winnetou z kolei jest sprowadzony do roli statysty. Aczkolwiek ów z rzadka, ale jednak się odzywający fragment scenografii dla czytelnika znającego powieści Maya jest o wiele ważniejszy niż by pozornie wyglądało. Karol May nie daje przecież czytelnikowi szans, żeby poznał szczegółowo najszlachetniejszego z Indian, sławnego wodza Apaczów. Nie jest główną postacią przygód, zasadzek, walk. Odnoszę wrażenie, że pisarz uznał, iż legenda Winnetou jest tak znana, że nie trzeba mu poświęcać zbyt wiele miejsca, a wystarczy postawić Apacza trochę z boku nurtu akcji, pozostawiając mu funkcję swoistej wyroczni, do której o poradę zwracają się pozostali bohaterowie. Czytelnikowi zostaje w wyobraźni obraz wyprostowanego dumnie Indianina, traktującego przyjaciół z wyrozumiałością, pogardzającego wrogami, stojącego czy siedzącego poza blaskiem ogniska, znikającego, samotnego zwiadowcy.

O ile w „Winnetou” autor przy pomocy swojego alter ego – Old Shatterhanda przedstawia dzieje wodza Apaczów Mescalero, zaś w „Old Surehandzie” historię także bohatera tytułowego, to w „Skarbie w Srebrnym Jeziorze” już bez niczyjej pomocy opisuje przygody ostatniego z wymyślonej przez siebie „Wielkiej Czwórki”. Mowa o Old Firehandzie. Karol May znalazł upodobanie w tworzeniu przydomków westmanów z przymiotnikiem „stary”, oznaczającego tutaj raczej „legendarnych”, „doświadczonych”. Czytelnik pamięta przecież „Old Wabble’a” czy „Old Deatha”. Czasami w tekście brzmi to śmiesznie, gdy któryś z białych zwraca się do naszego bohatera per „Mr Shatterhand” czy „Mr Firehand” – „Panie Grzmocąca Ręka”, „Panie Ognista Ręka”. To niezaprzeczalny urok powieści.

Ale czy to wszystko jest ważne dla tego, do którego skierowana jest ta powieść? Oczywiście nie. Młody czytelnik widzi bezkresną prerię, na której bohaterowie odczytują ślady wrogów bądź przyjaciół i wraz z nimi pędzi konno ku dalekim wzgórzom. W dolinach zasiada przy ogniskach, piekąc upolowane pieski preriowe, dorównujące w smaku jagnięcinie. Skrada się wąwozami i lasami, przeprawia przez rzeki, gubi pogoń brnąc w górę potoku. Zastawia zasadzki w skalistych kanionach, odwiedza przyjaznych farmerów na ich ranczach. W indiańskich wsiach walczy o życie, pojedynkując się z najbardziej znamienitymi wojownikami plemienia. A jakże! Jest silnym, mądrym, nigdy niechybiającym ze swojego sztucera Henry’ego Old Shatterhandem, przyjacielem wszystkich czerwonych i białych mężów, który nigdy nie zabija, chyba, że jest do tego zmuszony. Albo pięknym, dumnym, z grzywą tak czarnych, że aż granatowych w słońcu włosów, noszącym przy siodle dwururkę o kolbie nabijanej srebrnymi gwoździami, Winnetou. Może na podwórku być także Old Firehandem, potężnym, wysokim, muskularnym, brodatym myśliwym. Czyn każdego z nich to bohaterstwo, odwaga, męstwo, a ich słowo to mądrość i sprawiedliwość. Strój, koń, broń to legenda, marzenie. O nich nasz młody czytelnik nie drży. Na podwórku zawsze zwycięża, wychodzi z wszelkich opresji. Jeżeli jednak czytelnik jest sprytny albo nieco starszy, to gdy te trzy nazwiska zostaną „zajęte”, wówczas przypomni sobie o pozostałych bohaterach. Może nawet sięgnie do słownika angielsko-polskiego i przetłumaczy przydomki, które jak i noszące je postacie są zwykle w pierwszej chwili wyśmiewane, by jednak w dość krótkim czasie z ogromną siłą eksplodować i uczynić niepozornych, trochę ułomnych mężczyzn legendami Dzikiego Zachodu: Ciotka Droll (Zabawna Ciotka) i Hobble-Frank (Utykający Frank), Długi Davy i Gruby Jemmy, Humply-Bill (Garbaty Bill) i Gunstick-Uncle (stempel armatni, lufa broni?). Jeżeli woli dumę i małomówność, a przy tym chciałby się trochę popisać, to wystarczy zapamiętać „indiańskie” imiona Starego i Młodego Niedźwiedzia, tajemniczych, samotnych ostatnich potomków wymarłego, prawie legendarnego plemienia, których ogłada i dystyngowanie, odwaga i sprawiedliwość przywodzą na myśl Hrabiego Monte-Christo albo Kapitana Blooda.

Podział na dobrych i złych jest jasny jak słońce. Żadnych złudzeń. Poza może pewną dozą głupoty, którą Karol May dawkuje u niektórych pozytywnych bohaterów przeznaczonych jego pisarską wolą do asystowania tym kryształowym postaciom. W „Skarbie” takim bohaterem, który jednocześnie wzbudza litość i szacunek, ganiony jest za głupotę, ale stanowi legendę Dzikiego Zachodu, jest Missouri-Blenter, a także po trosze Czarny Tom. Poza tym reszta białych jest po prostu niewyraźna, stanowi mgliste tło fabuły, z której od czasu do czasu pisarz wyciąga na środek sceny, dopisuje do przygody kogoś, kto z powodu niedoświadczenia pada ofiarą bądź złych białych włóczęgów, bądź Indian. Pamięta czytelnik Santera z „Winnetou”? Kwintesencja zła. Tutaj jego odpowiednikiem jest przywódca trampów – Rudy Kornel. Od wielu lat ciągnie się za nim ślad mordów, kradzieży. Każde jego pojawienie się w fabule łączy się z kolejnym łajdactwem. A ich łańcuch prowadzi do zaplanowanego strasznego plugastwa, któremu mają zapobiec pozytywni bohaterowie. Ale niech się czytelnik nie martwi, nie drży. Łotr zostanie ukarany. Tylko, że dłoń żadnego z „białych” charakterów nie zostanie splamiona krwią nikczemnika. Zło zostanie pokonane przez zło. Łajdak dostanie to, na co zasłużył. Chociaż dobrym westmanom trudno będzie się z tym pogodzić. Karol May rzuci w tym momencie parę sloganów, kilka banałów o chrześcijaństwie, miłości bliźniego. Zastanawiam się dlaczego to robi? Żeby podkreślić i tak przecież wyraźną granicą przechodzącą pomiędzy dobrem i złem? W jakiś sposób wytłumaczyć, wybielić postępowanie białych najeźdźców? Czy może pro publico bono? Żeby młody czytelnik dostał na tacy odpowiednie wartości? Parokrotnie pisarz obsypuje europejską głowę popiołem. Rehabilituje postępowanie Indian. Nawet tych, których stawia po stronie zła. Ale nie jest to dwuznaczne. Wydaje się, że mówi, iż pierwotni mieszkańcy Ameryki Północnej zostali skrzywdzeni historycznie i nic ich dobrego ze strony białych już nie czeka. Ale i tak każdy ich nikczemny postępek musi być osobno rozliczony i odpowiednio osądzony.