Oszustwo tak wstrętne jak sam Grenouille i jak miejsce, gdzie pojawił się na świecie. Tak wstrętne jak poczęcie pośród rybich odpadów i jak bezduszność matki, która zostawia niemowlę na pewną śmierć. Czy tutaj narodził się potwór? Czy to ta chwila urodzin i pierwszy kontakt z rzeczywistością predestynuje Jana Baptystę do roli, którą spełni w życiu? Jeżeli tak pomyślisz, Drogi Czytelniku, to pochylisz głowę nad nieszczęściem i będziesz przez chwilę współczuł egzystencji paryskiego plebsu. Nie rób tego! Dasz się porwać i omamić autorowi. Ale wierząc w szatańskie namaszczenie też jesteś omamiony teorią o pojawianiu się na świecie potworów, których jedynym celem jest unieszczęśliwienie ludzkości.

Więc wiesz już, Czytelniku, że nie będzie to elegancki kryminał, gdzie główną rolę odegra morderca ubrany w koszulę z koronkami, a ofiarami nie będą damy o krwistoczerwonych ustach, zabijane delikatnym pchnięciem sztyletu. Nie będzie to kryminał, gdzie wśród zapachu najdroższych perfum Paryża przystojny osiemnastowieczny detektyw zapobiegnie śmierci jednej z ofiar, a wszystko skończy się długim pocałunkiem na ostatniej stronie… Bo to oszustwo. Bo zamiast owego pałacowego kryminału i kilkusetstronicowego odkrywania mordercy mamy błoto i smród. Mamy potwora, którego słowo za słowem, krok po kroku poznajemy od podszewki. Momentami się z nim utożsamiamy, współczujemy. Widzimy nędzę żywota i jesteśmy pewni, że to absolutny outsider, który prawie… nie istnieje. Bo jak może istnieć ktoś, kto nie ma zapachu i stąd jest dla innych niepozorny, niewidoczny. Ktoś, przy kim wszyscy czują się, co najmniej nieswojo. Ktoś, kto na tym zyskuje. Ktoś, kto dzięki temu potrafi przetrwać, przeżyć bez towarzyszy dziecięcych zabaw, bez młodzieńczych uniesień, bez przyjaźni zawodowych. Mając tylko jeden cel i jeden atrybut. Posiadać zapach. Węszyć doskonale.

Grenouille dzięki owej nierozpoznawalności przemyka przez świat od wczesnego dzieciństwa. Ta swoista bariera niechęci i strachu pozwala mu raz nie zwracać na siebie uwagi, innym razem z ulgą kończyć z nim znajomość. Süskind opisując historię mordercy, jego dążenie do celu, kolejne „prace”, które niechybnie czytelnik skojarzy z konstrukcją baśni czy starożytnego mitu, okrasza ją nader wyrazistymi widokami najpierw plebejskiego Paryża z jego sierocińcami, przytułkami, garbarskimi warsztatami, do czego dorzuca nazwy ulic, placów, mostów. Potem, jakby awansując bohatera w jego drodze ku przeznaczeniu, opisuje życie zawodowe wielkich paryskich perfumiarzy, z ich rozterkami, oszustwami, warsztatem zawodowym, stylem pracy, dodając do tego rys historyczny na temat ówczesnej ekonomii i kultury. I znowu mami czytelnika. Najpierw dając popis Dickensowskiego stylu, prawie że porównując Paryż do Londynu, a Grenouille’a do skrzywdzonych sierot, następnie sugerując autentyczność wymyślonych przez siebie postaci. Oczywiście daje to niezwykłą przyjemność i czytania, i słuchania. Nawet słuchania bardziej, bo Tomasz Traczyński to raz waży głos, innym razem przyśpiesza, albo odpowiednio akcentuje wskazując na nerwowość zachowań na przykład Baldiniego, czy też szybkość bądź ważkość akcji. To przyjemne, ale tak czy inaczej pisarskie zwodzenie. Za chwilę czytelnik musi wrócić do obserwowania swoistej pielgrzymki Grenouille’a, której celem jest świątynia zapachu. A on uwija się jak w ukropie. Zdobywa wszystko, co przybliża go w jego mniemaniu do osiągnięcia celu, przystając na chwilę napotkawszy zapach dotąd nieznany, a który ukierunkuje jego zachowania na dalszą część życia, zatrzymując się w warsztacie perfumeryjnym mistrza Baldiniego, oraz mistycznie się przepoczwarzając na wzór pielgrzyma-pustelnika w jaskini Owernii. Owe przystanki to cezury jego życia. Stamtąd wychodzi doskonalszy. Tam wszędzie rodzi się morderca. Morderca piekielnie doskonały, którego nic nie interesuje. Nie nęcą go pieniądze, kosztowności, zaszczyty, własny warsztat perfumeryjny. Świat doczesny go nie interesuje. Ludzie go nie interesują. Wszystko to, co go otacza, co przypadkiem jest w jego zasięgu, jest albo pomocne i wykorzystywane przez niego, albo odrzucane jako kompletnie bezwartościowe. I jak nie porównać Jana Baptysty do mesjasza, szaleńca?

A Süskind oszukuje nadal. Zwodzony czytelnik już, już widzi koniec powieści, gdy autor zaskakuje kolejną wizją świata i ludzi. Gdy przez wiele stron przygotowuje nas na zakończenie w postaci dobrze spełnionego morderczego dzieła, bądź szlachetnego ukarania zbrodni, nagle widzimy eksplozję już nie tylko Grenouille’owego szaleństwa. Nie! To szaleństwo ludzkości. Czy czytelnik dopatrzy się w tym ironii na temat manipulowania widownią, ogólnie społeczeństwem? Może to kpina z public relations? A może w jakimś stopniu to wadzenie się z Bogiem, religią? Może aluzja do francuskiego Oświecenia? Tyle, że jaka?

A gdy jesteśmy pod wrażeniem rozpostartych, prawie na podobieństwo skrzydeł jakiegoś starożytnego boga, ramion Grenouille’a, emanacji boskości i ukontentowania tak wielkim zwycięstwem, jakie może być tylko dane bogom, bohater znowu znajduje się na szlaku i czytelnik widzi już tylko jego plecy w kurzu drogi i podskakujący tobołek… Czy tak odchodzą bogowie? Och, nie! Jan Baptysta nigdy by sobie na to nie pozwolił. W szalonym umyśle, zaprogramowanym przez piekielne moce tli się ludzka myśl. Czy wszystko to, co spotkało go do tej pory, miałoby go tylko postawić na królewskim, papieskim, czy boskim piedestale? Czy nie chodzi o to, że ten pokurcz, garbus okrężną drogą chciał być jedynie człowiekiem? Czyż nie jest właśnie rzeczą ludzką zdobyć wszystko i runąć? Runąć w niebyt?

-----

Dział recenzji powstaje przy współpracy z portalem www.info.audiobook.pl